Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
X). 1640 Пётр Старкоўскі (Piotr Starkowski). Манускрыпт пасля смерці аўтара быў знішчаны; гл. Nosowski (1974), t. 2, р. 311: “7 (49). STARKOWSKI PIOTR. KORAN. Przeklad z arabskiego. Dzielo w r?kopisie zaginione wkrdtce po smierci autora. / Piotr Starkowski (zyl na przel. XVI i XVII w.), wywodzil si? z moznego rodu wielkopolskiego, brat senatora. Z czystego i bezinteresownego zamilowania do orientalistyki poswi?cil si? studiom j?zykow arabskiego, tureckiego i perskiego. W roku 1640 studiuje w Konstantynopolu, pielgrzymuje tez do Ziemi sw. Po powrocie do Polski rozpoczyna prace na dworze Wladystawa IV jako thimacz j?zykow wschodnich. Z zachowanych przekladow korespondencji dyplomatycznej widac, iz znal on zarowno j?zyki wschodnie jak i sprawy polityczne Bliskiego Wschodu. Wzmianka o dokonanym przez Starkowskiego przekladzie polskim (z oryginalu arabskiego) Koranu znajduje si? w herbarzu Niesieckiego. Bye moze fragmenty
tego przekladu zostaly przej^te przez wspolczesnych Starkowskiemu i pozniejszych polemikow, wyst^puj^cych przeciw religii mahometanskiej. Przeklad Koranu Starkowskiego ulegl zniszczeniu, lub, bye moze, zostal celowo zniszczony jako przeklad utworu uchodz^cego w mniemaniu owczesnych fanatycznych apologetdw chrystianizmu za dzielo ‘heretyckie’. Zwlaszcza zwalczal je Krzysztof Warszewicki (zob. rkp. BN ‘Rozne’, F. IV, 634, 24 v. 27 v.)”.
У Насоўскага (Nosowski (1974), t. 2, p. 323) як варыянт прозвішча аўтара даецца таксама Старкавецкі (Starkowiecki). Шымель таксама прыцягвае ўвагу да польскага перакладу Старкоўскага, імя якога, аднак, яна перадае памылкова: “J. von Hammer, ‘Die Orientalistik in Polen’ schreibt, dass Mitte des 17. Jahrhunderts eine polnische Koraniibersetzung von P. Starkiowcki gemacht worden sei” (Schimmel (1990), p. 365).
XI). 1640 Казімір Заерскі (Kazimierz Zajerski). I гэты манускрыпт таксама быў страчаны па смерці ягонага аўтара і, верагодна, знішчаны; гл. Nosowski (1974), t. 2, р. 312: “8 (50). ZAJERSKI KAZIMIERZ. KORAN. Przeklad z originalu arabskiego. Dzielo w r^kopisie zaginione, b^dz zniszczone. / Los tego przekladu byl podobny do poprzedniego (Starkowskiego). / Niezbyt scisle wiadomosci o zyciu Kazimierza Zajerskiego podane sa w akeie jego nobilitaeji. (Rkp Bibi. Czartoryskich Nr 1663, str. 612.)/Nauwag?zashigujctakze: ‘Prognostyk, opisany Achum Turuley, z przednieyszych Machometanskiey sekty madrego Filozofa urodzeniem Araba, ktory w r. 1200 prorokujac na przyszle czasy zgub? y zniszczenie Ottomanskiey Porcic ... po polsku wydany 1689.’ (Zapewne falsyfikat, pochodzacy z przekladow zachodnio-europej skich.) Wyprzedza on chronologiq powstanie panstwa ottomanskotureckiego”.
XII) . 1641 Арабскі аль-Каран: ‘‘De Arabische ALKORAN. Door de Zarazijnsche en de Turcksche Prophete MAHOMETH, In drie onderscheyden deelen begrepen: van der Turcken Religie, Ghelove, Aelmoessen, Vasten, Ghebeden, Bedevaert na Mecha met t’samen sijn Gods-diensten, ende Ceremonien, Wetten ende Rechten. Wt de Arabische spraecke nu nieuwelijcks in Hooghduytsch ghetranslateert met t’samem een aenhanghende Voorreden door Salomon Swigger, Prediker der Kercken tot Noorenbergh. Ende wederom uyt het Hooghduytsch in Nederlantsche spraecke ghestelt. Gedruckt voor Barent Adriaensz. Berentsma, Boeckverkooper tot Hamburgh, 1641” (Bobzin (1995), p. 271).
Гэты ананімна зроблены галандскі пераклад грунтуецца, як вынікае з вышэйпрыведзенага загалоўка, на нямецкім перакладзе Саламона Швайгера; гл. Bobzin (1995), р. 271 f.; гл. таксама Bobzin (1993).
XIII) . 1647 Андрэ Дзюрые (Andre du Ryer): “L’Alcoran de Mahomet. Translate d’Arabe en Fran^ais par le Sieur du Ryer, Sieur de la Garde Malezair”, Paris: A. de Sommaville, 1647. Пераклад лічыцца “першым захаваным поўным перакладам Карана беспасярэдне з арабскай мовы арыгінала на еўрапейскую народную мову” (Bobzin (1995), р. 272). Андрэ Дзюрые, магчыма, всдаў сярэдневяковы
пераклад Карана Марка з Таледа і выкарыстоўваў яго ў сваім перакладзе; гл. Bobzin (1995), р. 59: “Бо М. Т. Д’Алверні прыцягвае ўвагу да таго, што Андрэ Дзюрые, верагодна, мог ужываць тэкст Марка пры падрыхтоўцы свайго французскага перакладу Карана, які быў апублікаваны ўпершыню ў 1647 г.” (Бобцын спасылаецца на D’Alvemy, M.-Th.: Deux traductions latines du Coran au moyen-age, in: AHDL 22/23 [1947/48] 69-131). (AHDL = Archives d’histoire doctrinale et litteraire du moyen-age, Paris.)
Наконт біяграфіі Дзюрые Бобцын (Bobzin (1995), р. 59) заўважае: “Дакладныя даты жыцця нсвядомыя. Дзюрые перыядычна быў французскім консулам у Леванце (Александрыя), а таксама спыняўся ў Канстантынопалі. Пасля свайго вяртання ў Францыю ў 1630 г. ён быў каралеўскім перакладчыкам з арыентальных моў. [...] Разам са сваім перакладам Карана ён апублікаваў таксама турэцкую граматыку (Парыж, 1630 і 1633 гг.) і пераклад з “Гюлістана” Саадзі (Парыж, 1634).
ПеракладКаранаДзюрысперавыдаваўсяў І649І1672гг.уПарыжыіў 1683г. у Гаазе. Акрамя таго, псраклад Андрэ Дзюрые паслужыў узорам для пералажэнняў на англійскую (1648 г.) і галандскую (1658 г.) мовы. У далейшым з галандскага перакладу быў зроблены нямецкі (1688).
У XVIII ст. пераклад Дзюрые склаў узор для першых рускіх перакладаў Карана.
Пётр Постнікау. Гэты першы рускі пераклад Карана, надрукаваны ў 1716 г. у Санкт-Пецярбургу, быў зроблены на загад Пятра Вялікага. Постнікаў перанёс на рускую мову французскі пераклад Андрэ Дзюрые; гл. Крачковскпй (1990), с. 15; Крачковскнй (1955b); Rohling (1977), р. 208: “Зразумела, тут размова ідзе пра нс зусім дакладны пераклад з таксама нс зусім дакладнага (...), у сваю чаргу, узору француза Дзюрые, які, з’явіўшыся ўпершыню ў 1647 г., меў шмат выданняў і перакладаў на англійскую, галандскую, а з яе на нямецкую мову. [...] Пераклад Постнікава 1716 г. абапіраўся на парыжскае выданне 1672 г. і меў часавы інтэрвал у сорак чатыры гады”.
М.І. Вяроўкін. Каранічны пераклад Вяроўкіна быў зроблены у 1790 г. у Санкт-Пецярбургу таксама з французскага ўзору Андрэ Дзюрые; гл. Крачковскнй (1990), с. 15; Крачковскнй (1955b); Rohling (1977), р. 209: “Пераклад у выданні 1790 г. здзейсніў перакладчык з некалькіх замежных моў, пісьменнік, марак паводле адукацыі (мічман), а пазней член Акадэміі М.І. Вяроўкін (1732-1795), камедыі якога яшчэ і сёння згадваюцца ў гісторыі літаратуры. Яго пераклад паслужыў Пушкіну крыніцай па магаметанстве. Таму яго значэнне для рускай духоўнай гісторыі большае, чым для рускай арабістыкі”.
А.В. Калмакоў. Пераклад Калмакова 1792 г. абапіраецца на англійскі пераклад 1649 г., зроблены А. Росам з французкага ўзору Дзюрые. Але гэтае надрукаванае ў Санкт-Пецярбургу выданне Калмакоў дапоўніў перакладам на рускую мову каментару да Карана, які быў напісаны англійскім арыенталістам і перакладчыкам Карана Джорджам Сэйлам (1687-1736; гл. ніжэй);
гл. Rohling (1977), р. 209: “Памерлы ў 1804 г. пісьмсннік і перакладчык Адміралцейскай калегіі, які перакладаў Штэрна і Эдысона, A. В. Калмакоў перакладаў Каран і Сэйла”. (Параўн. таксама: Крачковскнй (1955b).)
XIV) . 1649 Аляксандр Рос (Alexander Ross). Гэты надрукаваны ў 1649 г. у Лондане англійскі пераклад шатландца Аляксандра Роса цалкам абапіраецца на французскае выданне Андрэ Дзюрые.
XV) . 1664 аль-Каран Магаметаў. Гэта пашыранае перавыданне нямецкага перакладу Саламона Швайгера (1616 г.), якое ананімна з’явілася ў Нюрнбергу; гл. Bobzin (1995), р. 272-274.
XVI) . 1698 Людавіка Марачы (Ludovico Marracci): гл. Bobzin (1995), р. 274: “Alcorani textus universus. Ex correctioribus Arabum exemplaribus summa fide, atque pulcherrimis characteribus descriptus, Eademque fide, ac pari diligentia ex Arabico idiomate in Latinum translatus ... Auctore Ludovico Marraccio, Patavii 1698”.
Параўн.: Schimmel (1990), p. 365: “Хоць папа Аляксандр II (1655-1667) забараніў публікаваць альбо перакладаць Каран, аднак незадоўга да змены стагоддзяў з’явіліся два важныя пераклады; адзін з іх лацінскі псраклад езуіта Людавіка Марачы 1698 г., які, зразумела, у традыцыйным стылі быў забяспечаны refutatio і падрабязнай прадмовай”
XVII) . 1734 Джордж Сэйл. The Koran, commonly called the Alcoran of Mohammad. Джордж Сэйл (George Sale, 1687-1736).
1 *-«—SjAwlaoJI
5.^ Jj-Pf fj
2 Jj>4 іА >—y
9. УЖЫВАННЕ ПІСЬМА
Пра выкарыстанне арабскага пісьма для беларускай і польскай моў існуе дэталёвае даследаванне Антановіча (1968). Ён апісвас ўжыванне пісьма на падставе сукупнасці 24 манускрыптаў XVII-XIX стст., што ахопліваюць усе тыпы рукапісаў, якія вылучаюцца ў пісьменстве татараў Вялікага Княства Літоўскага. Паколькі ён вельмі грунтоўна вывучае графічны феномен, няма неабходнасці зноў выконваць графемны аналіз на базе манускрыпта тэфсіра, які даследуецца ў дадзенай працы. Рукапіс тэфсіра, які тут абмяркоўваецца, цалкам уключаецца ў апісаную Антановічам арфаграфічную сістэму.
Пры пытанні аб навуковай транслітарацыі арабскага пісьма ў яго ўжыванні для беларускай і польскай моў таксама можна звярнуцца да працы Антановіча. Выкарыстаная мною лацінская транслітарацыя абапіраецца ў прынцыпе на кірылаўскую транслітарацыйную сістэму, развітую Антановічам’.
Пры перадачы арабскіх літар я імкнуўся да ўзаемаадназначнасці. Транслітарацыя, альбо дакладная замена літар ці знакаў, з’яўляецца абарачальнай, з транслітарацыі можа адназначна раскрывацца карціна арабскага пісьма. Далей пры выбары розных транслітарацыйных знакаў браліся па магчымасці тыя,
1 Ар. al-higab harf wa-l-harf hi gab = “Пакрывала гэта літара, а літара пакрывала”. Выказванне арабскага містыка Мухамада ібн ‘Абд аль-Джабара аль-Ніфары (пам. каля 975 г.). (Гл. у ЕІ-2 слоўнікавы арткул NIFFARI.)
2 Польск. jak ziemia bez czlowieka nic nie znaczy takpismo bez czlowieka nic nie znaczy = “як зямля без чалавека нічога не значыць, так і пісьмо без чалавека нічога не значыць”. Выслоўе з “літоўскага” тэфсіра D 723 Інстытута усходазнаўства Расійскай акадэміі навук у Санкт-Пецярбургу. (Яно знаходзіцца на апошняй старонцы рукапісу, незалежна ад астатняга тэксту.)
3 Прапановы для навуковай транслітарацыі на базе лацінскай графікі знаходзяцца ў MeredithOwens / Nadson (1970) і Lapicz (1986), якія таксама спасылаюцца на працу Антановіча (Антоновнч (1968)). Гэтыя прапановы таксама былі ўзятыя мною пад увагу.
КНІГІ ОНЛАЙН
