Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Як у арабскай, персідскай, турэцкай пісьмовай традыцыі, так і ў пісьме “літоўскіх” татараў а///даейнічае як mater lectionis для галосных на пачатку слова. Але разам з тым у “літоўскіх” татараў існуе значнае адхіленне ад гэтага. Як mater lectionis для галосных на пачатку слова таксама часта сустракаецца графема ‘ауп = ‘. У многіх рукапісах спосаб напісання праз ‘ауп амаль цалкам выцесніў а//Уперад галоснымі на пачатку слова. Такі спосаб напісання мае месца ўжо ў XVIII ст., і асабліва ў XIX ст.30 (табл. 9.2).
29 Можна прынцыпова пагадзіцца з заўвагамі, зробленымі Лапічам (Lapicz (1986), р. 98, 103123), што транслітарацыя павінна быць як мага больш дакладным адлюстраваннем арабскага шрыфту, каб захаваць характэрную графічную своеасаблівасць розных рукапісаў. Аднак Лапіч зайшоў занадта далёка ў дыферэнцыяцыі асобных спосабаў напісання.
30 Параўн. Антоновнч (1968), с. 321 і далей, 328.
Лапіч (Lapicz (1986), р. 94) хацеў паставіць дадатковую дыстрыбуцыю alif і ‘ауп у залежнасць ад беларускіх дыялектаў: “Na szerszej bazie tekstowej mozna stwierdzic, ze np. w tekstach, w ktorych przewazajq cechy dialektalne typowe dla pohidniowo-zachodniej grupy gwar polockich oraz polnocno-zachodnich gwar srodkowobialoruskich dla oznaczenia samoglosek nagtosowych uzywa si? litery ajn. W r?kopisach wykazujacych cechy bialoruskich gwar pohidniowo-zachodnich w funkcji oznaczania samoglosek przewaza litera alif.”
Лефельт згадвае спосаб напісання з дапамогай ‘ауп = ' у якасці mater lectionis у баснійскім альхаміяда-пісьменстве толькі як зусім рэдкае выключэнне (Lehfeldt (1969), р. 78, 89).
'Ауп = ‘ як mater lectionis для галосных на пачатку слова сустракаецца таксама ў цэнтральнаазіяцкацюркскім пісьмаўжыванні (гл. Zenker (1967), р. 617 пад ‘ауп: “Ва ўсходнецюркскай і туркменскай мовах яна часта стаіць замест эліф, напр. ‘adam замест adam”).
Ужыванне графемы ‘ауп як mater lectionis для галосных на пачатку слова сустракаецца таксама ў пісьменстве караімаў з Трокаў (гл. »> 6.3. Татары і караімы), якія ўжываюць габрэйскую літару ‘ауп як mater lectionis, перш за ўсё ў камбінацыі з галоснымі велярнага раду на пачатку слова (гл. Pritsak (1959), р. 326).
Трэба таксама заўважыць, што літара 'ауп у мове ідыш, якая выкарыстоўвае габрэйскі алфавіт, перадае галосны ІеІ, зноў служачы для галоснай як mater lectionis, праўда, ва ўсіх пазіцыях (гл. Landmann (1992), р. 368. Параўн. Fuks (1957), уводзіны).
Табліца 9.2
Абазначэнне галосных
Графемы
Транслітарацыя
Галосныя
Абазначэнне
У канцы слова
У сярэдзіне слова
У пачатку слова
польск.
бел.
1...
.. L.
...1
a
a
a
alif+fatha
-
-
...1
3
a
a
alif + madda
. .«
...»
-
a
a
a
alif diacriticum
1.'..
..'.1
a
a
a
alif + alif diacriticum
X
• • ♦
. ...
.. J
е
e
e
fatha
X
....
... 1
і
і,У
і,У
kasra
м
I
і,У
і>У
ya + kasra
• • •
1
-
ty
і>У
alif subscriptum
. * ♦ ♦
і
і,У
і,У
ya + alif subscriptum
>
л
... 1
U, 0
U, 0
U, 0
damma
>
•
>
• • •
• J
й, 0
U, 0
U, 0
waw + damma
•
.. .
6
0
0
waw + fatha
V-
-
-
4
4
-
waw + damma + sagir-i-mm
9.3.1. Заўвагі да спосабаў напісання галосных
А/і/ + fatha = а: звычайны спосаб для напісання галоснай ІаІ ў рукапісах. Гэты спосаб напісання адпавядае арабскаму і персідскаму поўнаму напісанню (scriptio plena) доўгага галоснага ІаІ.
Alif + madda = а: адпавядае асобаму спосабу поўнага напісання (scriptio plena) доўгага галоснага ІаІ ў арабскай мове31. У персідскім пісьмаўжыванні alif + madda ўжываецца выключна для напісання доўгага галоснага ІаІ на пачатку слова. У пісьменстве “літоўскіх” татараў гэты спосаб напісання, за выключэннем некаторых праніклых арабізмаў (напр. koran), таксама сустракаецца толькі на пачатку слова.
Alif diacriticum = а: у старой арфаграфіі арабскай мовы доўгі галосны /а/ адпаведна правілу часта не адлюстроўваўся на пісьме графемай alif. Пры ва-
31 Пры сутыкненні дзвюх alify арабскім пісьме яны аб’ядноўваюшіа і пазначаюцца дапаможным знакам madda (маленькай хвалістай лініяй над alif). Alif + madda сустракаецца ў арабскай мове не толькі на пачатку, але таксама ў сярэдзіне слова.
калізацыі тэксту, напр., у Каране, alif устаўлялася дыякрытычна над лініяй тэксту. У пісьменстве “літоўскіх” татараў адносна рэдка ўжываецца толькі alif diacriticum = а. Яна часта з’яўляецца ў польскіх тэкстах толькі ў камбінацыі з графемай ja’ -j (ja + alif diacriticum = jaf2.
Alif + alif diacriticum = a: адпавядае scriptio plena галоснага lai i вельмі тыповая для пісьменства “літоўскіх” татараў XIX ст. Але гэты спосаб напісання сустракаецца таксама ўжо ў XVII і XVIII стст.33
Fatha = е: праз fatha = еў пісьменстве “літоўскіх” татараў звычайна пазначаецца галосны /е/34. Гэты спосаб напісання ўзыходзіць да scriptio defectiva кароткага галоснага ІаІ ў арабскай мове. Побач з гэным. fatha = е мае значэнне рэдукаванага (scriptio defectiva) напісання галоснага /а/ (гл. ніжэй).
Kasra = і: знак kasra = і звычайна ўжываецца для напісання галосных Ш і ІуІ. Гэты спосаб напісання ўзыходзіць да scriptio defectiva кароткага галоснага Шў арабскай мове.
Ya + kasra = і: адпавядае арабскаму scriptio plena доўгага галоснага Ш. Scriptio plena галосных Ш і /у/ камбінацыяй ya + kasra = і сустракаецца ў пісьмаўжыванні “літоўскіх” татараў значна радзей, чым выкарыстанне толькі kasra = і. Толькі на канцы слова можна назіраць некалькі павышаную тэндэпцыю да scriptio plena галосных Ш і /у/.
Alif subscriptum = і: аналагічнаalifdiacriticum = аўпісьменствс “літоўскіх” татараў зрэдку ўжываецца таксама alif subscriptum, якая служыць для напісання галосных Н/ і ІуІ і пішацца пад лініяй як знак kasra = і. Вядома, гэты спосаб напісання надзвычай рэдкі.
Ya + alif subscriptum = і: зусім рэдка для напісання галосных Ш і /у/ выкарыстоўвасцца камбінацыя ya’ + alif subscriptum = і. Хаця яна знаходзіць прататып у арабскім пісьмаўжыванні, яна з’яўляецца рэдкай у “літоўскіх” татараў і хутчэй характарызуе індывідуальны стыль перапісчыка (гл. перш за ўсё рукапіс тэфсіра U).
32 Параўн. Антоновнч (1968), с. 288. Параўн. »> 10.6.1. Ляхіцкая перагаласоўка; гл. »> 11.6. Асінхронная артыкуляцыя пры палатальньгх білабіяльных.
33 Транслітарацыя Антановіча (1968) не адрознівае камбінацыі alif+fatha = a і alif + alif diacriticum = a (гл. Антоновнч (1968), c. 194,287 i далей). Параўн. таксама Lapicz(1986), p. 103 ff. Ён y транслітарацыі адрознівае абодва спосабы напісання. Праз дыферэнцыяцыю, як мы далей яшчэ ўбачым, могуць быць патлумачаныя некаторыя важныя сістэмныя асаблівасці літоўскататарскага пісьмаўжывання. (Таксама Лефельт (Lehfeldt (1969), р. 77, 79, 83) згадвае спосаб напісання alif + alif diacriticum = а ў баснійскім альхаміяда-пісьменстве. Аднак сувязь паміж баснійска-мусульманскім і літоўскататарскім пісьменствам у дачыненні да гэтага спосабу напісання можна выключыць.)
34 У літоўскататарскім пісьменстве ў канцы слова часам сустракаецца напісанне ІеІ праз ha-i resmiye = h. Асманы называлі ha-i resmiye графему ha = h, якая сустракалася на пісьме і не вымаўлялася, а служыла толькі для пазначэння /е/ ў канцы слова. Такі спосаб напісання І-еІ ў канцы слова ўзыходзіць да персідскага пісьмаўжывання, якое магло быць звязанае са спосабам напісання арабскага канчатка жаночага роду -ah (atun). Параўн. Антоновяч (1968), с. 207 і далей.
Галосныя Ш і ІуІ на пісьме не адрозніваюцца. Аднак у камбінацыі з цвёрдымі і мяккімі зычнымі графемамі якасць галоснага паказваецца беспасярэдна праз зычную графему: цвёрдая зычная графема ў спалучэнні з адным з гэтых спосабаў напісання галосных Н, у/ паказвае на /у/. Мяккая зычная графема ў спалучэнні з адным з гэтых спосабаў напісання галосных /і, у/, наадварот, указвае на галосны Ш.
Damma = й альбо damma = о: узыходзіць да scriptio defectiva арабскага кароткага галоснага lul. У пісьме “літоўскіх” татараў праз damma = о абазначаецца таксама галосны /о/. Такім чынам, у арабскім пісьме розніца паміж lul і ІоІ не пазначаецца, і адрозненне паміж абодвума галоснымі ў транслітарацыі адбываецца на падставе інтэрпрэтацыі арабскага напісання.
Waw + damma = й альбо waw + damma = б: гэты спосаб напісання ўзыходзіць да арабскага scriptio plena доўгага галоснага lul праз графему waw з дапамогай дыякрытычнага знака damma. Галосныя lul і ІоІ пазначаюцца як адным толькі знакам damma, так і разам з гэтым праз спалучэнне waw + damma. Адрозненне іх у транслітарацыі (waw + damma = й альбо waw + damma = б) зноў засноўваецца на інтэрпрэтацыі.
Waw + fatha = д: абодва галосныя lol і lul доўгі час у “літоўскіх” татараў не адрозніваліся. Камбінацыя waw +fatha = д, якая спарадычна сустракаецца ўжо ў рукапісах XVII-XVIII стст., перамагла ў канцы XVIII ст. як адзіны спосаб напісання галоснага ІоР. Для спосабу напісання waw + fatha = д не знаходзяць ніякага прататыпу ў арабскім, персідскім і турэцкім пісьмаўжыванні, г.зн., што ён уяўляе сабой уласную інавацыю пісьма “літоўскіх” татараў. Адрозненне галосных /о/ і lul на пісьме з’яўляецца графічнай асаблівасцю, якая дазваляе зрабіць даволі надзейную выснову пра час узнікнення рукапісу.
Sagir-t-пйп = й: на асаблівасці асманскай пісьмовай традыцыі засноўваецца ўжыванне персідскай літары gaf = g як sagir-i-пйп = п для абазначэння польскага о насавога ў канцы слова. Sagtr-i-пйп = h сустракаецца ў гэтай функцыі заўсёды ў камбінацыі з адным са спосабаў напісання галоснага ІоІ. Звычайна мы знаходзім камбінацыю waw + damma + sagir-i-пйп = -on са scriptio plena галоснага lol. Некалькі радзей сустракаецца спосаб напісання damma + sagir-i-пйп = -on альбо waw + fatha + sagir-i-пйп = -оіг. Як выключэнне можна знайсці таксама спосаб напісання alif+fatha + sagir-i-пйп = -aff6. Пералічаныя тут спосабы напісання ахопліваюцца ў транслітарацыі на канцы слова графемай -q, звычайнай у польскай мове для о насавога37.
35 Гл. Антоновнч (1968), с. 298 і далей.
36 Спосаб напісання -q праз а/г/'з’яўляецца рэдкім, напр., у (139b7): prines пат тепке gorka (-an) альбо (270b6): pewne-s-tl jestes naprowadzonij na droge prawdziwq (-an). Аднак гэта не варта разглядаць як асобную функцыю ў параўнанні са звычайным спосабам напісання праз waw + damma + sagir-i-пйп. Параўн. Антоновнч (1968), с. 341 і наст.
КНІГІ ОНЛАЙН
