Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Тры манускрыпты:
(1) Тэфсір L з Беларускай бібліятэкі імя Францыска Скарыны ў Лондане, 1725 г. (2) Тэфсір I з Інстытута ўсходазнаўства ў Санкт-Пецярбургу, канец XVIII ст. (3) Тэфсір U з Санкт-Пецярбургскага універсітэта, 1825 г.
Тры манускрыпты могуць разглядацца як выпадкова выбраныя з агульнай масы рукапісаў татараў Вялікага Княства Літоўскага. Яны ахопліваюць перыяд у сто гадоў, пры гэтым тэфсір I ўзнік прыблізна пасярэдзіне паміж рукапісам L (1725) і рукапісам U (1825).
9.6.1. Спосабы напісання галосных
Камбінацыя alif + alif diacriticum = а ў тэфсіры L не ўжываецца, у тэфсіры I ўжываецца прыблізна ў палове выпадкаў, а ў тэфсіры U амаль без выключэнняў. 3 другога боку, alif + madda = а для напісання галоснага ІаІ на пачатку слова ў тэфсіры U амаль не сустракаецца. Наадварот, у тэфсірах L і I, абодва XVIII ст., галосны ІаІ на пачатку слова запісваецца звычайна праз alif + madda = а. Выразна бачна, што спосаб напісання alif diacriticum = a не ўжываецца, бо гэта напісанне галоснага scriptio defectiva (табл. 9.3).
Наогул ва ўсіх трох тэфсірах, L, I і U, scriptio plena галоснага lol з’яўляецца правілам. Scriptio defectiva галоснага lol толькі праз damma = о, напэўна, з’яўляецца пазіцыйным варыянтам, звязаным з графічным кантэкстам. Выразна праяўляецца правіла, паводле якога scriptio defectiva галоснага lol пачынае ўжывацца побач з Iwl, які запісваецца графемай waw = /w/. Пры гэтым высвятляецца, што ў пазіцыі перад /w/ аддаецца перавага scriptio plena, а ў пазіцыі пасля Iwl scriptio defectiva. Тэфсіры L і I, абодва XVIII ст., паводзяць сябе ў дачыненні да напісання галоснага ІоІ абсалютна аднолькава. Прыцягвае ўвагу толькі тое, што ў тэфсіры I, у параўнанні з тэфсірам L, у пазіцыі пасля Iwl галосны ІоІ
53 Транслітараваныя тэксты другой суры з трох манускрыптаў дадаюцца ў канцы гэтай працы ў поўным аб’ёме. Між іншым, вынікі адносна scriptioplena і scriptio defectiva, а таксама тэндэнцый развіцця, сфармуляваныя вышэй, грунтуюцца не толькі на наступных лічбах, але таксама абапіраюцца на назіранні аўтара над іншымі манускрыптамі літоўскататарскага пісьменства.
часцей запісваецца scriptio plena праз wow + damma = о54. Тэфсір U, тыповы прадстаўнік XIX ст., наадварот, зрабіў агульным scriptio plena галоснага lol праз камбінацыю waw + fatha = 6 ва ўсіх пазіцыях, асабліва побач з Av/55 (табл. 9.4).
Табліца 9.3
Галосны /а/ наогул і на пачатку слова
Графема
L(1725)
I(каля 1790)
ІДкаля 1825)
n
%
n
%
n
%
a
3978
88
1925
42
50
1
a
0
-
1974
44
4571
98
a
84
2
159
4
30
1
a
453
10
484
10
2
-
a-
72
14
7
1
4
1
a-
0
-
9
2
483
99
a-
0
-
0
-
0
-
a-
430
86
463
97
2
-
Табліца 9.4
Галосны/о/наогул, на пачатку, у канцы слова і ў камбінацыі з/н1/
Графема
L(I725)
I(каля 1790)
U(каля 1825)
/7
%
n
%
n
%
O
0
-
9
-
4924
100
6
4328
93
4307
93
9
-
O
312
7
325
7
6
-
6-
0
-
1
-
609
100
6-
580
99
574
98
2
-
0-
6
1
11
2
1
-
-6
0
-
2
-
1635
100
-0
1237
99
1241
97
2
-
-0
11
1
37
3
1
-
wo
192
100
196
84
0
-
wo
0
-
37
16
0
-
wo
0
-
0
-
254
100
ow
41
10
34
9
1
-
ow
371
90
357
91
0
-
ow
0
-
1
-
423
100
54 У гэтым праяўляецца тэндэнцыя развіцця, што ўсталявалася ў літоўскататарскім пісьменстве, згодна з якой scriptio plena паступова распаўсюджвалася.
55 Гэтыя вынікі супярэчаць Антановічу (Антоновнч (1968), с. 301 і далей), які спрабуе карэляваць дыстрыбуцыю scriptio plena і scriptio defectiva галоснага lol з націскам і пры гэтым не прыходзіць да пераканаўчых высноў. Антановіч дае суадносіны scriptio plena і scriptio defectiva галоснага lol як 91 да 9%, што супадае з лічбамі, вызначанымі тут на падставе тэфсіраў.
У параўнанні з галосным !о/ галосны lul, калі яго разглядаць наогул, ва ўсіх трох тэфсірах, L, I і U, значна радзей пішацца scriptio plena. Зноў можна канстатаваць, што тэфсіры L і I пры спосабах напісання галоснага /й/ паводзяць сябе аднолькава. У тэфсіры U ў параўнанні з двума іншымі рукапісамі, L і I, значна больш ужыванняў scriptio plena lul, што асабліва выразна бачна на пачатку слова.
Звяртае ўвагу тое, што тэфсір I, у якім галосны /й/ ў канцы слова амаль у палове выпадкаў пішацца з адным толькі damma = й, значна адстае ў гэтым ад іншых манускрыптаў: L і U.
Аналагічна галоснаму /о/ пры галосным Ій/ побач з Iwl выяўляецца моцная тэндэнцыя да scriptio defectiva. Пры гэтым зноў пацвярджаецца правіла, паводле якога галосны ў пазіцыі перад Iwl пішацца праз waw + damma = й, а ў пазіцыі пасля Iwl scriptio defectiva толькі праз damma = й. Тэфсір U парушае гэтае правіла, як можна было вызначыць ужо пры спосабах напісання галоснага ІоІ, і галосны lul ў ім пішацца scriptio plena незалежна ад яго пазіцыі перад Iwl альбо пасля яго.
Тое, што для галоснага lul значна слабей выяўляецца тэндэнцыя да scriptio plena, чым для галоснага ІоІ, грунтуецца на тым факце, што пры scriptio plena і scriptio defectiva галоснага /й/ больш вырашальным фактарам з’яўляецца націск слова.
3 тэксту трох тэфсіраў, L, I і U, прымаючы да ўвагі націск на перадапошні склад, можна ўстанавіць наступныя працэнтныя лічбы (табл. 9.5).
Табліца 9.5
Галосны /м/наогул, на пачатку слова, у канцы слова і ў камбінацыі зЛр/
Графемы
L(1725)
I (каля 1790)
U(каля 1825)
п
%
п
%
п
%
й
934
78
913
74
1263
88
U
269
22
315
26
170
12
й-
162
78
195
92
227
100
й-
46
22
18
8
1
-
-й
282
67
225
53
376
86
-U
140
33
199
47
62
14
UW
29
78
33
92
53
100
UW
8
22
3
8
0
-
WU
1
12
2
20
14
93
WU
7
88
8
80
1
7
Асаблівую ўвагу прыцягвае тое, што дыстрыбуцыя scriptio plena і scriptio defectiva галоснага lul адносна націску ва ўсіх трох тэфсірах амаль аднолькавая.
Scriptio plena праз waw + damma = й аднолькава сустракаецца як у націскной, так і ў ненаціскной пазіцыі. Пры гэтым прыкметна тое, што scriptio plena ў ненаціскной пазіцыі нават мае невялікую перавагу.
У ненаціскной пазіцыі ва ўсіх рукапісах цалкам дамінуе scriptio defectiva праз damma = й. Наадварот, scriptio defectiva галоснага lul ў націскной пазіцыі распаўсюджана зусім нязначна.
Працэнтная лічба, вызначаная на падставе трох рукапісаў тэфсіра, L, I і U, супадае з вынікамі Антановіча (1968), якія для параўнання прыводзяцца ў табліцы 9.656.
Табліца 9.6
Галосны/м/ў націскной і ненаціскной пазіцыі
Графема
L(1725)
I(каля 1790)
І1(каля 1825)
Антановіч57
націск
%
націск
%
націск
%
націск
%
й
+
44
+
46
+
46
+
49
-
56
-
54
-
54
-
51
U
+
8
4-
4
+
4
+
25
-
92
-
96
-
96
-
75
Scriptio defectiva галоснага Н, у! праз kasra = і даволі стабільна выяўляецца ва ўсіх рукапісах прыблізна ў 90 %, як у цэлым, так і ў пазіцыі на пачатку слова. Адзін тэфсір U ў гэтай пазіцыі амаль цалкам аддае перавагу scriptio defectiva. Гэта звязана, як ужо згадвалася, з мінімальнай функцыянальнай нагрузкай знака kasra = і ў пісьмовай сістэмс “літоўскіх” татараў. Вартую ўвагі частату scriptio plena праз ya + kasra = і альбо ya + alif subscriptum = z можна назіраць ва ўсіх манускрыптах у канцы слова. Графемауя’ мае ў гэтай пазіцыі асаблівую графічную форму і з-за гэтага з’яўляецца прыдатнай для пазначэння канца слова.
Таксама пры scriptio plena галоснага Н, у! ўступае ў сілу закон, які аналагічна можна было заўважыць ужо пры спосабах напісання галосных /о/ і ІйІ\ побач з Ijl, які пішацца праз графему уа' = j, ва ўсіх рукапісах сістэматычна пазбягаюць scriptio plena праз ya + kasra = і альбо ya’ + alif subscriptum = і для ўнікнення частага ўжывання графемы уа’ (табл. 9.7).
Насавы галосны q пазначаны праз sagir-i-пйп у рукапісе L (1725) 375 разоў, у рукапісе I (1790)313, у рукапісе U (1825) 13.
Лічбы адлюстроўваюць ступень дэназалізацыі о насавога ў канцы слова. У тэфсіры L маркіроўка насавога о праз sagir-i-пйп = п альбо -q з’яўляецца праві-
56 Гл. Антоновйч (1968), с. 313: «Отметнм еіце, что знак '[damma] в ударном положенян находйм реже, чем в безударном. Это относнтся ко всем без нсключенйя рукопнсям в отдельностй й к нтоговым данным, которые, как вйдно йз таблчцы, выражаются цйфрамй 118 й 362. Знак д [waw + damma] в колйчественном отношенйй одннаково употребляется в ударном й безударном положенйй /238 й 243/. В заключенне нам важно отметать, что нйкакях заметных разлччйй в обозначенйй ударного й безударного /й/ в памятннках 17-18 вв., с одной стороны, й 19-20 вв., с другой, не наблюдается».
57 Гл. Антоновнч (1968), с. 312.
лам, а дэназалізаваныя спосабы напісання без sagir-i-пйп мінімальныя. Наадварот, у рукапісе U дэназалізаваны спосаб напісання без sagir-i-пйп = й альбо значна дамінуе. Рукапіс U з’яўляецца тыповым прадстаўніком XIX ст. і паказвае разам з дэназалізацыяй таксама іншыя асаблівасці моцнага беларускага ўплыву, напр. сістэматычнае падваенне групы гукаў n'j > ппу аддзеяслоўных назоўніках.
Табліца 9.7
ГалосныДу/ наогул, на пачатку слова, у канцы слова і ў камбінацыі з/}/
Графсма
L(1725)
I (каля 1790)
U(каля 1825)
п
%
п
%
п
%
I
592
11
399
7
135
2
і
0
-
211
4
698
13
і
5046
89
5002
89
4817
85
1-
93
10
93
10
3
-
і-
0
-
1
-
13
2
і-
797
90
844
90
873
98
-і
474
19
257
10
73
3
-і
0
-
210
8
565
20
-і
2064
81
2130
82
2103
77
Іі
0
-
0
-
1
-
іі
0
-
0
-
0
-
Іі
199
100
159
100
241
100
й
2
-
0
-
0
-
ІІ
0
-
0
-
1
-
іі
347
100
309
100
127
100
9.6.2. Спосабы напісання зычных
Лічбы, вызначаныя на падставе тэфсіраў L, I і U, для спосабу напісання цвёрдага Izl пацвярджаюць, што ў рукапісах “літоўскіх” татараў пісьменства можна прынцыпова канстатаваць: у XIX ст. графема dad = z выйшла з ужытку і была выцесненая выразнай графемай za = z58. Падставы для гэтага маюць графічнасістэмны характар, як будзе сказана ніжэй.
Абодва спосабы напісання, zay = z і dal = z, ніколі не канкурыравалі, таму што яны графічна вельмі падобныя. Пры беглым напісанні абедзве літары кепска адрозніваюцца. Лічбы даказваюць, што графемаdal -zy пісьмаўжыванні “літоўскіх” татараў заўсёды адыгрывала толькі вельмі маргінальную ролю (гл. табл. 9.8).
КНІГІ ОНЛАЙН
