Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Графема ?іп = разгледжаная ў цэлым, у пісьмаўжыванні “літоўскіх” татараў заўсёды адыгрывала падпарадкаваную ролю59. $1п = з’яўляецца толькі вары-
58 Параўн. Антоновнч (1968), с. 374, заўв. 39: «Во второй половнне 19 в. абсолютное большннство пнсцов твердый звук /z/ обозначает буквой [za' = z], буква же [dad = d] совсем нсчезает [...]».
59 Гл. Антоновмч (1968), с. 246 і наст.
Табліца 9.8
Спосабы напісання зычных
Графема
L(1725)
І(са. 1790)
U (са. 1825)
п
%
п
%
п
%
Z
692
97
620
90
16
2
Z
19
3
69
10
698
98
Z
202
100
204
100
185
100
Z
2
-
2
-
2
-
S
305
36
569
66
544
68
S
514
61
298
34
259
32
8
22
3
0
-
0
-
t
1684
91
1811
96
1830
96
t’
172
9
73
4
77
4
янтам графемы sin = s з трыма дыякрытычнымі кропкамі знізу, ужыванне якой залежыць ад індывідуальнага пісьмовага стылю асобных перапісчыкаў.
Як можна ўбачыць з лічбаў, тэфсіры I і U пры спосабе напісання палатальнага /s'/ паводзяць сябе аднолькава, аднак адрозніваюцца ад рукапісу L. Лічбы, здаецца, паказваюць некаторае развіццё, пры якім графема sin = s усё больш псрамагае графему ta = s, пакуль канчаткова не выцясняе яе. Гэтае ўражаннс ўводзіцьу зман, бо абедзве графемы, sin = si ta’ = s, ваўсіхрукапісах ужываюцца паралсльна. 3 графічна-сістэмнага пункту гледжання перавагай той ці іншай графемы істотнае сістэмнае паляпшэнне ў карціне пісьма не дасягаецца. Выбар гэтай графемы з’яўляецца выражэннем асабістага пісьмовага стылю перапісчыка. Таму графема ta = 5 можа ўпарта трымацца ў тыповых спосабах напісання некаторых марфем (напр., у канчатках -osc, -smy, -scie) (гл. табл. 9.8).
Ва ўсіх трох рукапісах, L, I і U, спосаб напісання цвёрдай фанемы /t/ праз графему ta = t’ адыгрывае падпарадкаваную ролю. Ва ўсіх трох тэфсірах спосабы напісання праз ta’ = t' звязаныя з пэўнымі словамі альбо словаформамі; напр. арабізмамі: ajjet60, tewrit61, ziekiat61, tekbir^. V гэтых выпадках ужыванне графемы ta = t' адпавядае этымалагічнаму спосабу напісання. Побач з гэтым у рукапісе L звязка jest прыблізна ў 80 % выпадкаў пішацца таксама праз ta = t'. У тэфсірах I і U, акрамя арабізмаў і звязкі jest, праз ta’ = t' часта пішуцца іншыя славянскія словы, напр. tylko (гл. табл. 9.8).
60 Ар. ауа = знак, цуд, верш Карана.
61 Ар. tawra = Тора.
62 Ар. zaka = міласціна.
63 Ар. takbir = малітоўная формула “Allahu akbar” (Алаг вялікі).
10. ВАКАЛІЗМ РУКАПІСУ
10.1. Польская сістэма галосных
У XVI ст. польская літаратурная мова ўключала 11 наступных галосных: /і, у, е, ё, а, а, о, 6, й, %, ц/х.
Пры гэтым закрытыя галосныя {samogloskipochylone) Іё, а, д/ ў канцы XV ст. узніклі з доўгіх галосных, што існавалі раней. Старапольская вакальная сістэма рэгулявалася квантытатыўнай апазіцыяй. Галосныя кожны раз выступалі ў пары доўгай і кароткай апазіцыі: і:і, ё:е, а:а, д:о, й:й. Гэтая сістэма сфармавалася ў старапольскай мове ў ходзе яе развіцця, і пры гэтым доўгія галосныя: 1) былі атрыманыя ў спадчыну ад праславянскай мовы; 2) паходзяць з падаўжэння галоснага пры выпадзенні суседняга гука пры скасаванні стараславянскіх рэдукаваных галосных альбо 3) узніклі са сцяжэння групы галосных, раздзеленай Ijl. Сістэма квантытатыўных апазіцый трымалася ў польскай мове да другой паловы XV ст. Пасля гэтага яна перайшла ў сістэму якаснай апазіцыі. Доўгія галосныя пры гэтым альбо супалі ў сваёй артыкуляцыі з адпаведнымі кароткімі, як галосныя Ш і ІйІ, альбо яны збліжаліся ў афарбоўцы гучання з іншымі галоснымі: /ё/ > !ё/ > Ш', ІаІ > ІаІ > /о/; альбо /о/ > /б/ > ІйІ. У XVI ст. у літаратурнай мове артыкуляцыя закрытага ІёІ знаходзіцца паміж ІеІ і Ш, закрытага /а/ паміж ІаІ і /о/, а /б/ паміж ІоГхІйІ .У далейшым развіцці літаратурнай мовы на працягу XVII-XVIII стст. закрытыя галосныя Іё, а, 6! пасля большменш доўгага перыяду няўстойлівай артыкуляцыі сталі падобнымі да суседніх галосных. Закрыты /а/ ўжо ў XVII ст. супаў з галосным /а/. Закрыты ІоІ ў XVIII ст. канчаткова стаў падобны да галоснага ІйІ. У артыкуляцыі закрытага /е/ ваганні {/ё/ > /і/ альбо / ё/> /е/) часткова захаваліся ажно да канца XIX ст.2
Запазычаныя з праславянскай мовы насавыя галосныя 1^1 і /q/, якія ў старапольскай мове выступалі спачатку і як доўгія, і як кароткія, збліжаліся на працягу старапольскага перыяду ў сваёй афарбоўцы гучання. У далейшым пярэдні кароткі насавы галосны 1^1 якасна супаў з заднім кароткім насавым галосным /q/. Такім жа чынам сышліся ў якасці пярэдні і задні доўгія насавыя галосныя. Тым самым у XV ст. у польскай мове існаваў адзін насавы галосны з артыкуляцыяй паміж 1^1 і /q/ ў двух колькасных варыянтах. Са знікненнем квантытатыўнасці ў польскай вакальнай сістэме ў канцы XV ст. колькасць перайшла ў якасць
1 Гл. Stieber (1973), р. 96. Наконт пытання аб фанемным характары/у/ пануюць розныя думкі, ад абмеркавання якіх тут належыць адмовіцца. У далейшым разглядзе ІуІ трактуецца як фанема.
2 Кароткі агляд развіцця закрытых галосных знаходзіцца, напр., у Струтынскага (Strutynski (1993), р. 56 58). Апрача таго, можна ўказаць на апісанне развіцця доўгіх галосных і іх кантынуантаў у гістарычных граматыках польскай мовы.
таксама і ў насавых галосных. 3 кароткіх старапольскіх насавых пайшоў пярэдні насавы галосны /?/, у той час як доўгі старапольскі насавы псрайшоў у задні насавы галосны Iql. У XVII-XVIII стст. яшчэ сустракаліся ваганні і выраўноўванні па аналогіі ў сістэме насавых галосных3.
Ужо ў XVI-XVII стст. распаўсюджваецца расчапленне артыкуляцыі насавых галосных у сярэдзіне слова: Z»/ > /еп/, /q/ > /оп/. Сінхроннае вымаўленне насавых галосных захавалася перш за ўсё ў пазіцыі перад Is, s', s, z, z', z/. У XVII ct. дэназалізацыя абодвух насавых y пазіцыі перад Н, I/ сустракаецца ўжо рэгулярна: ql, I > el, I альбо ql, I > ol, I. Акрамя таго, насавы е падлягаў дэназалізацыі таксама ў канцы слова: /-%/ > І-еІ', наадварот, насавы о l-ql у канцы слова захоўвасцца4.
10.2. Беларуская сістэма галосных
Сістэма галосных беларускай мовы ў XVI ст. была некалькі прасцейшай, чым у польскай мове. Беларуская мова не ведала закрытых галосных, якія сустракаліся ў польскай мове. Насавыя галосныя ў беларускім інвентары галосных XVI ст. таксама ўжо не сустракаліся. Ужо ў ранняй фазе развіцця яны ператварыліся ў ненасавыя галосныя, як наогул ва ўсходнеславянскіх мовах5. Інвентар беларускіх галосных у XVI ст. змяшчаў шэсць наступных галосных: Н, [у], е, а, о, й!', ён ужо меў пры гэтым сённяшні склад6.
Сістэма беларускіх галосных можа быць падзеленая, у адрозненне ад польскай вакальнай сістэмы, на дзве падсістэмы, якія карэлююцца націскам: у націскной пазіцыі сустракаецца ўвесь склад галосных: /і, [y], е, a, о, йі. У ненаціскной пазіцыі, наадварот, ужываецца склад, скарочаны на два галосныя: П, [y], (е), a, (о), й/. Галосныя ІоІ і ІеІ падлягаюць аканню = (ненаціск.) !о, е/ > ІаІ (у пераднаціскным і паслянаціскным складзе); і яканню = (ненаціск.) І'еІ > Га/ (толькі ў першым пераднаціскным складзе)7.
У беларускай мове рэдукцыя ненаціскных галосных у астатнім мае не такія вялікія наступствы, як у рускай. Ненаціскныя галосныя вымаўляюцца карацей,
3 Гл. Strutynski (1993), р. 58 -60.
4 Гл. Stieber (1973), р. 102, § 76; Klemensiewicz (1965), t. 2, р. 93: “Na podstawie analizy r^kopismiennych zapisek s^dowych oraz rymow przyblizonych mozna przypuszczac, ze juz w drugiej polowie XVI w. Wielkopolska ma stan wlasciwy naszym czasom: rozszczepienie przed innymi niz szczelinowe i spolotwarte oraz odnosowienie ? w wyglosie”.
5 Як правіла, змяняліся пярэдні насавы % > (')я; а задні q > й; гл., напр., Wexler (1977), р. 104-106.
6 Гл. Wexler (1977), р. 178. Пра статус у беларускай мове галоснага /у/, які з XII ст. функцыянуе ўжо не як фанема, а як алафон /і/ [у] гл. Wexler (1977), р. 128.
7 У беларускай дыялекталогіі праводзіцца адрозненне паміж рознымі тыпамі акання і якання: моцнае, асіміляцыйнае, дысіміляцыйнае аканне/яканне. Дэталёвае абмеркаванне гэтых розных тыпаў знаходзіцца ў Векслера (Wexler (1977), р. 78 -84; 146 149); гл. таксама Rott-Zebrowski (1992), р. 69. Наконт акання ў сучаснай літаратурнай мове гл. Крнвнцкнй (1990), с. 26-27.
чым галосныя пад націскам, аднак гэта, у адрозненне ад рускай мовы, не прыводзіць да змен у якасці і афарбоўцы гучання галосных8.
10.3. Напластаванне абедзвюх сістэм
У Вялікім Княстве Літоўскім сістэма галосных польскай літаратурнай мовы знаходзілася пад уплывам беларускага субстрату. На базе беларускай мовы з яе істотна прасцейшым у параўнанні з польскай мовай складам галосных і фактарамі акання і якання, а таксама рэдукцыяй яна значна змянілася. 3 аднаго боку, у польскай мове тыя тэндэнцыі развіцця, якія ўжо існавалі, узмацніліся альбо яны пайшлі ў іншым накірунку. Як самае важчае ўздзеянне беларускага субстрату на польскую сістэму галосных можна было б прывесці наступнае.
Паскорылася элімінацыя закрытых галосных, г.зн. супадзенне іх з суседнімі галоснымі фанемамі. Найхутчэй элімінаваў закрыты Idl, і, адпаведна, яго артыкуляцыя супала з артыкуляцыяй /аА У закрытым ІёІ выяўляюцца дзве супрацьлеглыя тэндэнцыі. Артыкуляцыя ІёІ > ІеІ пераважае ў літаратурнай мове. Артыкуляцыя ІёІ > Ш, аднак, упарта трымаецца як у літаратурнай мове, так і ў польскай мове раёнаў з усходнеславянскім субстратам. Артыкуляцыя ІёІ > Ш выступала ў пазіцыі перад ІгІ і ^'/(канцавым), а таксама была згрупавана ў абмежаванай колькасці лексем10. Для закрытага ІдІ праяўляюцца дзве супярэчлі-
8 Гэта з’яўляецца нормай у сучаснай літаратурнай мове. Аднак рэдукцыя ненаціскнога ІаІ, самага частага галоснага ў ненаціскным стане, сустракаецца ў дыялектах. Наконт рэдукцыі ў беларускай мове гл.: Крнвііцкнй (1990), с. 55-56; а таксама Мауо (1976), р. 8 “There is some divergence of opinion among Byelorussian scholars on this point. Я.М. Камароўскі (Беларускі правапіс, Мінск, 1965, с. 60-61 and Беларуская мова. Арфаграфія, Мінск, 1972, с. 27-28) states that vowel reduction takes place”.
9 Гл. Kurzowa (1993), p. 66: “W tekstach A WK nie ma ani jednego wypadku zast?powania a przez o, natomiast e = i, y, o = u zdarza si? niejednokrotnie. Fakty te potwierdzaj^ dotychczasowe opinie, ze Polacy kresowi nie znali a. Przypomniec mozna za S. Urbanczykiem swiadectwo gramatyki Kazimierza Malickiego z 1699 r., stwierdzaj^cego, ze w oznaczaniu a Polacy popehtiajq liczne bl?dy i nie powinni si? go uczyc od Litwinow, ktorzy tego a nie umiejq wcale wymawiac”. Смалінска, якая даследавала тэксты з паўночных крэсаў мяжы XVII-XVIII стст., таксама заўважае адсутнасць закрытага lai (Smolinska (1983), р. 33).
КНІГІ ОНЛАЙН
