Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Акрамя таго, тыповай лексемай, у якой мае месца пераход ІёІ > ІіІ, ёсць назоўнікpieniadze (грошы): nalezli penondze swoje wrocone do nich rekli aj ojda naS ne-jestesmi neprijacela did pinondze nake wrocili-se do nas (187a6), poslali jednego z nich s-pinondzmi oto do tego masta (232a2). Характэрным y абодвух прыведзеных прыкладах з’яўляецца знаходжанне звужанага /ё/ ў пазіцыі перад насавым.
Дзсясловы rozlewac (разліваць) і polewac (паліваць) звычайна з’яўляюцца з рэфлексам /ё/ > Ш: rozliwac bendze krew (8ЬЗ); ie-sce ne-meli rozliwac krew waSq (13b2), ne poliwala paSni (12a5). Гэтаевымаўленнез/е/>/г/ адназначна падтрымліваецца адпаведнымі беларускімі лексемамі адліваць, прачіваць, выліваць, ліць.
Асабліва часта можна назіраць пераход /ё/ > Н, у/ ў канчатках прыметнікаў жаночага роду ў родным, давальным і месным склонах адзіночнага ліку24. Паралельна звычайнаму канчатку -ej часта з’яўляецца канчатак -ij (< -ej), які можа пераходзіць у Н, у/ пры адсутнасці l-jl у канцы слова25: і dirigiije kogo chce do drogi prawdziwij (162b5), koida dUSa skdStiije smerci gdrk'l (258b2), iebi was odwrocil od chwali bdiii i od nemazu26 (95a6).
Часам пераход ІёІ > Ш можна назіраць таксама перад l-jl у сярэдзіне слова: zijdon-se (12b6), odijscu (14b4), odimiijq (36а2) (= odejmujq)27.
Гукаспалучэнне Нг,уг/ (< *іг, *уг, складаўтваральны *rj у агульнапольскай мове ў канцы XVI ст. змянілася ў ІегІ. Пры гэтым на прамежкавай ступені яно спачатку перайшло ў закрыты ІёІ'. Hr, yrl > /ёг/, ІегІ2і. Гукаспалучэнне Hr, yrl замест ІегІ належыць разглядаць альбо як працяг архаічнага стану, альбо як рэфлекс ІёгІ > Hr!.
22 Пра закрыты /ё/ ў польскім дыялекце паўночных крэсаў гл. Kurzowa (1993), р. 66-68.
23 Ap. ‘arab = арабы.
24 Параўн. »> 14.1.11. Родны склон адзіночнага ліку жаночага роду; 14.1.12. Давальны склон адзіночнага ліку жаночага роду; 14.1.15. Месны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
25 Можна казаць таксама пра магчымае захаванне старога канчатка -е, які пераходзіць у закрыты /ё/, а далей у /і, у/; гл. »> 14.1.11. Родны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
26 Перс. namaz = рытуальная малітва.
27 Магчыма, гэта можна патлумачыць інтэрферэнцыяй з беларускімі словаформамі.
28 Гл. Kuraszkiewicz (1981), р. 64: “Сфера паводзін звужанага ё ў польскай мове распаўсюджвалася на спалучэнні ir, irz, yr, yrz, напр., cirn, wirzba, wycirac, syr, cztyrzy вымаўляліся з ё i з XV ст. запісваліся праз е: ciern, wierzba, ser, czterzy”.
Параўн. Stieber(1973), p. 85: “One thinks of the following explanation: in forms of the type smirc, sirce, etc., i broadened in the southwest while quantity still existed. Since i was here short, it broadened
У тэфсіры L у шэрагу лексем і каранёў звычайна можна назіраць спалучэнне гукаў Hr, уг/ замест ІегІ. Самыя частыя лексемы гэта czterdziesci (сорак), cztery (чатыры), obierac (абіраць), obierka (шалупінне), odbierac (адбіраць), оріегас (абапіраць), pasterz (пастыр), przymierze (саюз), rozposcierac (распасціраць), sierota (сірата), szczery (шчыры), йтіегас (паміраць), zabierac (забіраць), zacierac (заціраць), zbierac (збіраць), zwierzchnosc (верхавенства). Гучанне Hr, уг/ у прыведзеных лексемах абапіраецца, зразумела, на адпаведныя беларускія карані і лексемы: чатыры, адбіраць, выбіраць, збіраць, сірата, шчыры, паміраць і г.д.29
Прыклады: (tirdzesce (10а5), itiri (29Ь8) (3ІЬЗ) (35Ь6), дЫга (16а8), obirkow (36b6), ddbira (УНоТ), odbirac (ЗОа7) (ЗОа8), odbirajce (38а5), ddbiral (13а7), ddbirali (14а5) (30а7), pastira (22b8), powodirem (18аЗ), ргітіга (25а8) (25Ы) (25b6), rosposcira (32b8), Shire (14b7) (19b4) (24b6) (32а7) (36а8), sirot (28а5), sirotach (29а2), sirotam (13а8) (23b3), umirajq (31b2) (32а8), umirajce (19а1), umirajonc (18b8), zabirali (ЗЗаЗ). zacirace (13b6), zacirajoncij (20а5) zbirami (35b3), zwirchnosc (39b6), w tich itirech lit'erech zawira se calij koran (116b7), bendon-se zapirac i preklinac (209b2), rekl miisa30 oto td laska cd se opiram na nq i onq obijam lisce na ‘owehk'i moje (248a2)31. Цалкам звычайнымі з’яўляюцца паралельныя формы ў блізкім кантэксце: wzonles primera dd nich potim zlamali primira i prisengi swoje (142a7).
Лскссмы, якія амаль ніколі не паказваюць рэфлекс /ёг/ > Нг/ гэта, напр., smierc (смерць), szeroki (шырокі), piers (грудзі), а таксама ўсс дэрываты ад сіегріес (цярпець): бетй-і ne-iondace sobe smerci (14b8), Serok'e fundament! majestatu jego ogarneli nebosa i zemi (34b6), pretd nadchnelismi duchem naSim dd matk'i mojieSowi ie pokarmi perscami miisu32 (ЗІОЬЗ), karmili inSe matk'i perscami dzatk'i waSi jako wicerpq oni na tim ognu pek’elnim (23a7), pewne bog jest’ zawSe z-cerpliwimi (21a6), wlej na nas witriwalosc cerpliwosc (34al),
Некалькі запазычаных слоў з этымалагічнай групай Нг/ вагаюцца ў сваім абліччы. Лацінізм dyrekcyja і яго дэрываты паказваюць, напр., паралельныя
into the nearest short phoneme, i.e. into short e, which, as we know, was to yield open e after the loss of quantity. But at the time when i underwent broadening in the other forms, quantity as the manuscripts show, no longer existed. Now the broader phoneme nearest to i was e; the fact that in other cases, it reflected the former long e constituted no great obstacle at that time. Thus, at the beginning of the fifteenth century, such forms arose as v’efx < v’ifx, etc. In the north ir was generally broadened after the loss of quantity; such forms are thus prevalent there as p’yrsi, sm’yrc, etc. This also explains why CS antevocalic ir, when it was undergoing broadening in sixteenth-century P (OP zbirac > MoP zbierac, etc., cf. above), always passed into er and not er”. Параўн. Klemensiewicz (1965a), p. 70.
29 Параўн. Kurzowa (1993), p. 223.
30 Ap. Musa = Майсей.
31 Параўн. з прыкладамі, прыведзенымі ў Курцовай (Kurzowa (1993), р. 67).
32 Ap. Miisa = Майсей.
формы са змяненнем Hr! >/ег / і без яго: prijdze warn direkcija prez pisma liib prez ргдгдк'і (254b7), derekcijq (6a2), i dirigHje kogo chce do drogi prawdziwij (162b4), pan bog ne-derigiije na dobrq дкйкапіпі^ zdrajcow (186a5). Сустракаюцца таксама паралельныя формы ў арабізме fir‘awn (фараон) і ўтвораным яд яго прыметніку:/гг‘йнен’ (8а2), fera‘unew (10а4), ferandwich (10а2). Аднак заўсёды ў сваёй першапачатковай форме спалучэнне гукаў Нг/ з’яўляецца ў арабізме kafir (нявернік) і вытворных ад яго: ne-bendq jemu newernikami tilko lotrowe iidzi k'afire (15a6), odwrocili was po prijencu. Imanu* wa^ego кй wari k'afirsk'ij (16bl). Наадварот, y этымалагічнай групе lerl, напр. у лацінізме wiersz (верш), як правіла, сустракаецца рэфлекс /ёг/ > Hr/: wi spewajce pesni wirSi (392b4), oni mowq na ce ie ti jest wirkownik (430b5).
10.4.3. Закрыты/о/
Ha падставе рукапісаў L i I немагчыма зрабіць выснову пра якасць закрытага /6/, бо галосныя ІоІ і /й/ графічна не адрозніваюцца: абодва пішуцца альбо scriptio defectiva праз damma = й, о, альбо scriptio plena праз камбінацыю waw + damma = й, д35.
У рукапісе U паміж абодвума галоснымі, lol і /й/, графічна праводзіцца адрознснне, прычым для /о/ ўжываецца адмысловая камбінацыя waw + fatha = 6. Як рэфлекс закрытага /6/ ў рукапісе U выяўляюцца абедзве артыкуляцыі, /о/ > /о/, /6/ > /й/, прычым мацней прадстаўлсна супадзенне 161 з /о/.
Суадносіны /о/ : /й/ як рэфлексу закрытага 161 ў тэксце суры “Аль-Бакара”36 ў рукапісе U паказваюць наступную карціну:
Лексемы: bog 91 : 83; сдгка 0:1; dowdd4 ; 0; glowszczyzna 1:1; gora 3:3; krol / krolestwo 13:1; ktory 126 : 0; moj 3:1; mowic 50 : 13; napoj 1 : 0; naprzodl : 0; ogorek 0:1; ogrod2:0; oprocz 5:0;plod 1:0;podrozny 3:0; powtornie 2 :0; pojsc 4 : 3; poki 5 : 0; probowac 2 : 0; prozny 2 : 0; rozwod 7 : 0; rowny 5 : 0; spor 1 : 0; srod 3 : 0; twoj 2:1; ubostwo 2 : 0; wloczyc 1 : 0; wol 1 : 0; wprzod 1 : 0; (na-; od-; po-; przy-) wrocic 2 : 33; wschod 3 : 0; zabojca 2 : 2; zabojstwo 3 : 0; zachod 2 : 0; znow 3:1; zrodlo 1 : 0; zolty 0:1.
Словаформы i канчаткі: boj/ bojciesit? 20:0; dwoch /dwoma 0:6; modlsf 3 :0; mogl 1 : 0; nieprzyjaciol (род. скл. мн. л.) 1 : 0; (pod-; z-) niosl^ : 0; wod (род. скл. мн. л.) 0 : 1; -6w (род. скл. мн. л.) 115 : 0.
33 Польск. oszukanina з’яўляецца аўгментатыўным утварэннем з суфіксам -іпа. Параўн. Budziszewska (1994), р. 101.
34 Ар. ітап = вера.
35 У рукапісах, якія графічна не адрозніваюць lol і ІйІ, у пазіцыі, дзе можна чакаць закрытае /6/, ужывалася транслітарацыя о, <5, таму што ў польскай мове Літвы з яе беларускім субстратам пануе артыкуляцыя /б/ > ІоІ.
36 Ap. al-baqara = “Карова” назва 2-й суры. Гэты тэкст ахоплівае каля 80 старонак манускрыпта. Наконт рукапісу U гл. »> 17.3. Рукапіс тэфсіра U.
У сукупнасці: 504 (о): 152 (u).
Суадносіны паміж абедзвюма артыкуляцыямі, /6/ > /о/, 161 > ІйІ, можна паказаць у цэлым як 77 % (о) да 23 % (u). Пры гэтым болыная частка артыкуляцыі 161 > /о/ належыць адноснаму займенніку ktorzy і канчатку множнага ліку роднага склону -6w, якія сустракаюцца вельмі часта. Некаторыя лексемы паказваюць выразную тэндэнцыю да дамінавання: 161 > /о/ ў дзеяслове mowic. Артыкуляцыю 161 > ІйІ ў гэтым слове можна знайсці толькі ў імператыве mow. Наадварот, дзеяслоў wrocic і яго дэрываты паказваюць галоўным чынам рэфлекс /6/ > /й/ і толькі як выключэнне /б/ > /о/. Назоўнік bog паказвае роўнае размеркаванне з лёгкай перавагай 161 > /о/. Нязначнае дамінаванне рэфлексу /6/ > ІоІ з’яўляецца тыповым для большасці лексем, якія паказваюць няўстойлівую артыкуляцыю.
10.5. Насавыя галосныя
10.5.1. Насавыя галосныя ў сярэдзіне слова
Расчапленне артыкуляцыі насавых у сярэдзіне слова першапачаткова было асаблівасцю вялікапольскага дыялекту і адтуль распаўсюдзілася на літаратурную мову. Гэтая артыкуляцыя падыходзіла таму, для каго роднай мовай была беларуская, і каму насавыя галосныя былі невядомыя. На беларускім субстраце тэндэнцыя да расчэпленай артыкуляцыі ў сярэдзіне слова яшчэ большая, чым у польскай мове, бо яна ахоплівае таксама насавыя галосныя ў пазіцыі перад Is, s', s, z, z', z/, y якіх y польскай мове пануе сінхронная артыкуляцыя37.
Спосаб напісання насавых галосных у іх расчэпленай артыкуляцыі, /ц/ > ІопІ і1^1>ІепІ, сазнакамі галосных<о, д, 6, е> і пйп = пу сярэдзінеслова з’яўляецца звычайным спосабам перадачы насавых. Дэназалізаваныя спосабы напісання, пры якіх не ўжываецца пйп п, а пазначаецца толькі галосны, сустракаюцца рэдка. Пры гэтым часам можна назіраць пранікненне беларускіх рэфлексіўных галосных замест польскіх насавых: q > й і > (^а.
КНІГІ ОНЛАЙН
