Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Надзвычай рэдка ў тэфсіры L сустракаецца расчэплены спосаб напісання насавога о праз знак галоснага + пйп = пу канцы слова: prinosonjq anijdlowe (33b2), takbwe liidze son dni newernikami w newernosci (78b8)-5.
Спарадычна ў манускрыпце тэфсіра адлюстроўваецца артыкуляцыя о насавога ў канцы слова l-ql > І-отІ, якая паходзіць з вялікапольскага дыялекту. Пры гэтым у арабскім пісьме замест графемы sagir-i-пйп = п з’яўляецца графема тіт = т. Вялікапольская артыкуляцыя l-ql > І-отІ пранікае ў суседнія дыялекты і часткова нават ў літаратурную мову56.
51 Параўн. »> 12.3.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
52 Адсутнічае яканне.
53 Ap. ‘Isa ibn Maryam = Ісус, сын Марыі.
54 Для параўнання цікава глянуць на рукапіс U. У рукапісе U графема sagir-i-пйп = п не ўжываецца. Акрамя таго, у рукапісе графічна не адрозніваюцца галосныя lol і ІйІ. Насавы о ў канцы слова наогул пішацца дэназалізавана; звычайным з’яўляецца напісанне галоснага ІоІ замест канцавога l-ql. Некалькі прыкладаў: bendo’ U(6a3), chodzb' U(5bl), z-dobrosco’ U(23b8) i г.д. Канчатак вінавальнага склону -q з’яўляецца ў дэназалізаваным выглядзе як -о: odetnb’ od nich konwersacijo’ i mildsc U(20a6).
55 Такія спосабы напісання параўнальна часта ўжываюцца ў рукапісе I.
56 Гл. Kuraszkiewicz (1953), р. 53: “Dowodem wpfywu wielkopolskiej wymowy nosowek na sqsiednie gwary malopolskie az do Krakowa jest rowniez obecny zasi^g wymowy typu oni idem s
У рукапісе L адносна часта паказваецца змена /-^/ > І-отГ. a jesli nedHii bendom warn iebi-se bill z-wami i poSlq dd was prosic pokojii (71a8), tedi nimaS grechu obojim jim ie se zgodzq medzi sobom zgddq (76a6), bill prorokami jeXCo pred tobom (381a5), oto ten kordn jest widomij priklad lUdzdm i priwodcom drogi prawdziwej i laskq bdiq dla liidzej weroncich we-n (409b6), a ten cd nawroci-se twarom swojq (334b2), abim ne-bil karanij menkom dnja welk'egd (376bl), albo kto jest tworcom nebos i zemi (307a8), znowu ce dienami z newestom (343b2), gdzekolwek najddm-se lapaj jich (346b5).
Звычайна гэты канчатак з’яўляецца нават з аканнем: pewne ja tworcam jest dloweka s-suchej glini z-darnej i z-roznich kolorow odniennich (204a5)57.
10.5.4. Змяшэнне насавых галосных
У сярэдняпольскі перыяд (пачатак XVI сярэдзіна XVIII ст.) у сферы якасці насавых галосных, якія з пачатку XVI ст. страцілі квантытатыўнасць, пачынаюцца ваганні і выраўноўванні па аналогіі ўнутры парадыгмаў і груп аднакаранёвых слоў. На працягу XVIII ст. стабілізаваліся характэрныя чаргаванні ў парадыгмах і дэрыватах. Архаічныя формы знікалі на карысць новых формаў, што ўзніклі на падставе аналогіі58.
Месцазнаходжанне Вялікага Княства Літоўскага на перыферыі польскага моўнага арэала спрыяла запаволенаму развіццю і падаўжэнню нестабільнасці ў сферы насавых галосных. Побач з гэтым архаічныя формы таксама маглі трымацца значна даўжэй, чым у агульнапольскай мовс.
Да таго ж нявызначанасць у дыстрыбуцыі насавых /^/ і Iql у парадыгмах і дэрыватах у групах аднакаранёвых слоў абумоўліваў беларускі субстрат. Чаргаванні паміж 1^1 і Iql у розных формах, якія ўзыходзілі, напрыклад, да такіх працэсаў, як перагаласоўка альбо падаўжэнне галоснага пры выпадзенні суссдняга гука, на субстраце беларускай мовы, якой былі чужыя гэтыя працэсы
tobom, czyli -om zamiast koncowego -4. Wymowa taka powstac mogla na drodze fonctycznej, tj. we wszystkich kategoriach gramatycznych, w 3 pl. praes. i w instr, sg., tylko w gwarach o rozwini^tej juz uprzednio rozszczepionej, wielkopolskiej wymowie samoglosek nosowych”.
57 Назоўнік twbrca (творца) скланяецца паводле мадэлі імёнаў жаночага роду. Творны склон адзіночнага ліку правільна было б утвараць з канчаткам -q: twbrcq. Альбо належыць прыняць для назоўніка twbrca змену ў тыпе скланення, альбо гэты канчатак трэба тлумачыць як вялікапольскую змену l-ql > І-отІ, на якую дадаткова напластоўваецца беларускае аканне; пры гэтым адначасова дзейнічае тэндэнцыя да марфалагічнай інтэрферэнцыі з беларускай мовай, якая з’яўляецца моцнай менавіта ў сферы творнага склону мужчынскага роду. На гэтым апошнім прыкладзе выразна паказваецца лінгвістычная складанасць, з якой мы сутыкаемся ў тэфсіры. У сферы марфалогіі часта маюць месца парушэнні, пераходы і змяшэнні паміж асобнымі дакладна вызначанымі класамі і дыстрыбуцыямі ў стандартнай мове, абумоўленыя фаналагічнымі працэсамі і лінгвістычнымі інтэрферэнцыямі. Параўн. »> 13. Змена роду.
58 Гл. Klemensiewicz (1965), t. 2, р. 93; гл. Mazur (1993), р. 216.
і чаргаванні, сталі крыніцай памылак59. Пры гэтым польская літаратурная мова заўсёды ўздзейнічала як фактар, які рэгулюе і нарміруе; уздзеяннс яго, аднак, залежала ад ступені адукаванасці носьбіта.
10.5.4.1. Архаічныя гучанні
У польскай мове паўночных крэсаў архаічнае гучанне шматлікіх слоў трымалася даўжэй, чым у агульнапольскай мове, як гэта вызначылі, напр., Курцова (1993) і іншыя даследчыкі польскай мовы крэсаў. Таксама ў тэфсіры сустракаюцца асновы слоў, у якіх насавыя галосныя выступаюць у сваёй архаічнай якасці. Так, напр., cigzyc, obciqzyc || obciqzac (абцяжарваць) рэгулярна з’яўляюцца ў архаічных формах: дсепіас (31а5), oceniaj (39Ь4), дсепіі (39а5), дсепііі (39Ь2), bceniilbi-se (29а4). Такім самым чынам у назоўніку swi&obliwosc || swiqtobliwosc (святасць) паказваецца архаічнае гучанне з насавым £ замест Iql, якое несумненна падтрымліваецца іншымі словамі ад таго самага кораня, такімі як swi^ty, swi^tosc, swigtowac, poswiqcic іг.ду dla swentobliwosci Serengi sprawujonc gazejdwM w Sereng (363b8), rekl zwodzicel dla swentobliwosci swojej pdzwolilem zwodzic jich wSitk'ich (374b2). dla swentpbliyypsci lechk'egd serce mojego koran zeslanij dd laskawegd milbserdnego bdga (390a8). У дзеяслове powsciqgnqc sig (стрымацца) выяўляюцца паралельныя формы са старым і сучасным гучаннем насавых галосных, прычым сучасныя формы дамінуюць: powscengne-se (37Ь6), pbwscongnq se (25b3), powscongnece-se (25b4).
10.5.4.2. Варыянты назоўніка “wqtpliwosc" (сумненне)
Назоўнік “wqtpliwosc” (сумнснне) сустракаецца ў тэфсіры ў шматлікіх варыянтах: wqtepliwosc, wqtopliwosc, wqtapliwosc, wgtepliwosc i wgtopHwosc. Аналагічна гэтаму ў шматлікіх варыянтах з’яўляецца прыметнік wqtpliwy (сумнсўны).
Розныя формы перш за ўсё паказваюць ваганні ў якасці насавога галоснага паміж 1^1 і Iql. Дадаткова маніфестуюцца імкненні парушыць праз дапаможны галосны спалучэнне зычных Itpll, якое яшчэ больш павялічваецца расчэпленай артыкуляцыяй насавога галоснага (JntpH). Спосаб напісання гэтага слова ў кірылаўскім пісьме, дзе Itl пішацца з цвёрдым знакам ь, можа высветліць гукавы
59 Беларуская мова таксама ведае чаргаванні галосных ўнутры парадыгмаў. Аднак прырода гэтых беларускіх чаргаванняў галосных адрозніваецца ад чаргаванняў галосных у польскай мове. У беларускай мове змена якасці галоснага звязвалася з аканнем і яканнем, і правілы падзелу галосных задаваліся ўнутры парадыгмы націскам. Размова ідзе пра сінхронныя сістэматычныя правілы, якія маглі ўжывацца прадуктыўна. Аднак у польскай мове чаргаванні былі абумоўленыя гісторыяй мовы. Правілы чаргавання шмат у чым абапіраліся на працэсы, якія робяцца зразумелымі толькі пры дыяхронным разглядзе, і якія, да таго ж, былі звязаныя з дакладнымі складанымі ўмовамі, угледзець якія сінхронна вельмі няпроста.
60 Гл. 3.1.1. Арабізм “gazi" (змагар за веру).
воблік слова, як мы знаходзім яго ў тэфсіры: воюпьплйвость6'. Галосны, устаўлены замест цвёрдага знака ь, адпавядае альбо ўсходнеславянскаму рэфлексу ь > о, альбо заходнеславянскаму рэфлексу ь > е. Паколькі галосны стаіць у ненаціскной пазіцыі, ён таксама можа падлягаць аканню і таму вагаецца ў сваёй якасці паміж ІоІ, ІеІ і /а/. Гэтае слова надзвычай часта сустракаецца ў тэксце тэфсіра ў сваіх варыянтах, якія не дазваляюць вызначыць правіла, якое ахоплівала б іх дыстрыбуцыю: wentepliwosci (6а2) (7Ь4) (1 За 1), nimaS wentepliwosci w піт (71al), nimaSwontepliwosci w nim (ІООаЗ), ne-bdndz tl z-wontopliwimi (110b3), pd tim cd priSla wontapliwosc na serco jich (158a5), tl muchemmed jesli bendzeS w wentepliwosci w tim korane cd smi zeslali tobe (168b8), ne-bdndz wontopliwij o tim korane (171b8), w wentopliwosc wpadli (324Ы), zapewne dalismi must6k'itaba t'ewrit™ ne-bdndz tl ja65 muchemmed wentepliwij w nej (338al), a gdi ne-werili temu koranu jeddo wprodl pomawali go zlim[i] slowl to jest wontopliwoscq od str on dalek'ich (353a7), ne-werilisce wl tilkb bili w wontopliwosci od tego S-Cim priSed do was (385b5), pewne sondnij das ma konedne prijsc nemaS wentepliwosci w tim (388al).
10.5.4.3. Змяшэнні насавых y парадыгмах
Унутры парадыгмаў паказваюцца ў тэфсіры выраўноўванні па аналогіі, якія парушаюць дыстрыбуцыі галосных стандартнай мовы Iql і 1^1. Такое чаргаванне, як blqd: bl^du, krqg : kr^gu, ksiqg : ksi^ga, на падставе беларускага субстрату, які нс ведае гэтай змены ў сваёй сістэме, часта не выконваецца: blond (7al): blondu (22Ь5). Побач з гэтым таксама сустракаюцца цалкам звычайныя формы: blendu (35а2) (35а3), blendze (6Ь8) (23а8). Аднак здараецца, што назоўны склон паказвае гучанне ўскоснага склону: jawnij stal blend і zamutek na sUSi na zemi i na moru (330a8). Аналагічна паводзяць сябе іншыя названыя вышэй лексемы: і mesonc tei za priklad rondzilismi pd krongu slonednim na dwadzesca osim stompnow (361a3), pewne ci ktore predqprociw kseng (23a8).
Сюды адносяцца таксама такія выпадкі, як наступны, у якім у 3-й асобе адзіночнага ліку ў прошлым часе ogarnql насавы галосны не паказвае рэфлексу падаўжэння галоснага пры выпадзенні суседняга гука: bo ogarnel pan naS wditk'l redl na’Hkq (125bl). Такія спосабы напісання паўтараюцца ў тэксце тэфсіра.
61 Гэтае слова сустракаецца як паланізм, напр., у Літоўскім Статуце 1588 г.; гл. Статут (1989), с. 112.: «Д о таковых добрах й грунтех шляхетскйх, абы вонтьплйвость жадная не была, волно завжды зо всймй пожйткамй, которые бы се кольвек на йх грунтех показовалй, теж й кругйцы всякйе, й окна сольныя зоставатй мають» (Статут Вялікага Княства Літоўскага, раздзел трэці, артыкул 2, с. 66:18). Параўн. Stang (1935), р. 144.
62 Ар. Musa = Майсей.
63 Ар. kitab = кніга.
КНІГІ ОНЛАЙН
