Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Пры скланенні прыметнікаў мы знаходзім зусім нязначныя сляды змены -іт (-ут) у дав. скл. мн. л.: ci ktorem dalismi jim ksenge t'ewnt'"6 (T7b5), preto ktorim cudam boiiem ne-ddwerac bendzece (389b8).
Часцсй можна канстатаваць змену канчатка твор. скл. мн. л. -іті (-уті) (гл. »> 14.1.21): cerpliwemi (23b4), ne-modl-se і ne-prds za tich ktdre kriwdnici i newernici sq pewne bendq dni utdpdnemi (173b6), iebi was odwrocil dd chwali boiii i dd nemazH'^ ci-ne-moiece wi bic powscongnonemi (95a6), pod drewami pomardniowemi (439a3); таксама: a k'edi priili poslanci nasi lHtowi"s i zafrosawali-se"9 nemi i casno stalo prez nich serca jego (177a6).
Пры спражэнні звяртас ўвагу пераход іМ > еМ у 1-й ас. мн. л. (гл. »> 16.2.4. 1-я асоба множнага ліку цяперашняга часу): sliSemi (39b5), weremi bogii a ti bondz swjddk'em na tim ie mi pewne jestesmi musulmanami (45a2), w ten dzen prizowemi USitk'ich liidzej (226b 1), reknq newernici cd td jest nam ie mi
114 Гл. Klemensiewicz (1965b), t. 1, p. 108: “Ta zmiana, ktorej peine nasilenie przypada dopiero na dob? sredniopolskq, jest z tego wzgl?du wazna, ze odbija si? w chwiejnosci lub analogicznych wyrownaniach form deklinacyjnych odmiany zaimkowo-przymiotnikowej z koncowkq narz?dnika i miejseownika m?skiego i nijakiego 1-poj.: -im, -ym, -em i z koncowk^ narz?dnika l.mn.: -imi, -ymi, -emi; takze w zakresie koniugaeji chwiejnosci^ koncowki 1 os.l.mn. czasu terazniejszego: -im(y) obok -em(y), np. widzim(y), czynim(y) obok widziem(y), czyniem(y)”. Параўн. таксама : Mazur (1993), p. 86.
115 Гл. »> 14.1.8. Месны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду; »> 14.1.7. Творны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду.
116 Ap. tawra = Тора.
117 Перс. namaz = рытуальная малітва.
118 Ap. LUt = Лот.
119 Зразумсла, маецца на ўвазс zafrasowali si^.
ne-widzim tich meniow cd bili nam zwodzicelami [...] zacmeli-se odi naSe dd nich ie jich ne-widzemi na wednim swece (373b5), udinenujich podbijemi pod stonpi nog naSich i udinemi ddponiionich (392b8).
Таксама на мяжы слоў спарадычна адзначаецца змена, тыповая побач з прыназоўнікам mydzy. jui obadili kerane menka i padl dekret medze nimi sprawedliwij (165a6), ale stal-se rozsondak i wirok bbiij medze nimi (396b7).
У тэксце тэфсіра таксама можна выявіць адваротны працэс звужэння (pochylenie)'10 /е/ > /ё/ > Ш перад ІтІ, як, напр., у дзеяслове domniemac (меркаваць): sami ddmnimajq ie to ne-sq bogi ale tak'ich domnimane ne-zastdnpi jich od boga prawdziwegb w iadnij redi (163b6). Працэс eM> ёМ> /Л/характэрным чынам праяўляецца ў некаторых тыповых граматычных канчатках. Так, напр., мы знаходзім у назоўніках творны склон адзіночнага ліку на -іт (-ут) (параўн. »> 12.1.5. і 12.2.5.): do рапа boga majstatim wladajbncegb drogi bi nalazl (223b3), abo jich trimac w prijazni albo bdprawce z-dobrim jej (ЗОЬ5). Можна прывесці ўсяго адзін прыклад для дав. скл. мн. л.: takowim ludzim zaplata ich odpUSdene grechow dd boga (52b2). Тут, верагодна, мае месца толькі арфаграфічная памылка.
Змена еМ> ёМ> /Л/пакінула свае сляды ў дзеясловах перадусім у 1-й ас. мн. л. цяп. ч. альбо цяп.-буд. ч. (параўн. »> 16.2.4.). Спарадычна мы таксама знаходзім прыклады таго, як гэты працэс адбываецца ў 1-й ас. адз. л. пр. ч. (параўн. »> 16.3.1.): pdjdzim (22b6), nasladUjim pdsla twegd ‘ejsjd'2i (45аЗ), ne-moiim mi odwrocic bogi nad dd slowa twegd i ne-moiim mi tobe bic weroncimi ne-mdiem mowic (175a6), Hkdntqtujim jich na onem swece zaplato welkq (210b8), a te ktore iman122 prijenli i udink'i dinili dobre UgrUntHjim й nich dd rajdw roznich i palacdw (325a6), napominadem bilim warn tilko i wi ne-lUbilisce napominane i napominada (124a7), rekl I liidze wSak dpndsilim warn poselstwa pana megd (125b6)123.
Карціна змены iM > eM альбо еМ > ёМ > іМ у тэфсіры, разгледжаная ў цэлым, істотна не адхіляецца ад сітуацыі ў польскай літаратурнай мове XVII XVIII стст. Некаторыя канчаткі, напрыклад твор. скл. адз. л. прыметнікаў на -ет і твор. скл. мн. л. на -еті, у рукапісе L прадстаўлены нават слабей, чым гэта можна было чакаць пры іх шырокім распаўсюджанні ў літаратурнай мове сярэдняпольскага перыяду. Пры гэтым беларускі субстрат, безумоўна, адыгрываў вырашальную ролю.
120 Гл. »> 10.4.2. Закрыты галосны ІёІ.
121 Ap. ‘Isa = Ісус.
122 Ар. ітап = вера.
123 Параўн. Kurzowa (1993), р. 198.
10.8. Звужаная артыкуляцыя ненаціскных /е/ і /о/
Звужаная артыкуляцыя ненаціскных галосных /е/ > Н, у/ і ІоІ > lul з’яўляецца прыкмстнай рысай польскай мовы паўднёвых крэсаў тэрыторыі з украінскім субстратам124.
У паўночных крэсах з іх беларускім субстратам рэдукцыя ІеІ > /і, у/ і /о/ > lul адыгрывае толькі вельмі маргінальную ролю. Звужаная артыкуляцыя ІеІ і /о/ адступае назад перад панаваннем феномена акання /о, еі > /а/, які з’яўляецца дзейсным фактарам у “пальшчызне крэсовай,п5.
У тэксце тэфсіра звужэнне галосных Іе, о/ ў параўнанні з панаваннем беларускага акання мае характар другараднага феномена. Звужаная артыкуляцыя ІеІ > Н, у! выразна паказваецца ў арабскім пісьме, у якім замест fatha = е з’яўляецца kasra = і альбо scriptio plena ya + kasra = і. А звужэнне ненаціскнога lol > lul ў арабскім пісьме робіцца ясным толькі ў рукапісах, у якіх абодва галосныя, ІоІ і lul, пішуцца па-рознаму126.
10.8.1. Звужэнне ненаціскнога /е/ > /і, у/
Ужо ў старапольскай мове з’яўляюцца як лексікалізаваныя варыянты, якія не звязаны са звужанай артыкуляцыяй /е/ > /і, у/, розныя лексемы, такія як cebula || cybula (цыбуля). У тэфсіры мы знаходзім, напр.: sobowici і cibilli (11а4)127.
У наз. і він. скл. мн. л. у назоўніках з мяккім альбо гістарычна мяккім канчаткам асновы замест агульнапольскага канчатка -е даволі сістэмна сустракаецца канчатак -і (-у) (параўн. »> 12.1.8.). Тут размова ідзе пра марфалагічную інтэрферэнцыю з беларускай мовай, як фанетычную падставу якой трэба разглядаць рэдукцыю ненаціскнога /еі > /і, у/т: wnet iipadno регйпі і bliskawici (7аб), takowe lUdzi sq dm kriwdnikami (30Ы), takowe ludze sq towaribi pek'elne (35a3), tak'e jest’ gramci prikezana boiiego (25a3), ne-’dSukajq tilko sami sebe i dilSi jich (6b2).
124 Гл. Kurzowa (1985), p. 73-77; напр., p. 75: “(...) ‘ude mni’ (= ode mnie)”. Для параўнання: y тэфсіры L мы пастаянна знаходзім звычайную польскую форму: ode Sia sila ode mne (240b5).
125 Параўн. Kurzowa (1993), p. 86: “Zjawiskiem cz^stszymjest w AWK redukcja e, o > a niz e > i, y, o> u." Параўн. таксама p. 230: “Przedstawiony material wykazuje liczebn^ przewag? przykladow redukcji e, o do a niz do i (y) oraz u. Mozna by stad wnosic, ze silniejsza byla w dialekcie az do II wojny swiatowej tendencja do akania”. Параўн. таксама Smolinska (1983), p. 34.
Працэс рэдукцыі ненаціскнога lei > H, y! i lol > lul трэба адрозніваць ад артыкуляцыі закрытага /е/ > Ш і закрытага tot > lul. Як фактар развіцця закрытых галосных прымаецца шматразовы ўплыў усходнеславянскага субстрату. Параўн., напр., Mazur (1993), р. 213; Klemensiewicz (1965a), t. 2,р. 88.
126 Гл. »> 9.4.2. Заўвагі да спосабаў напісання галосных.
127 Параўн. Kurzowa (1993), р. 91.
128 Параўн. Kurzowa (1993), р. 86, 168, 176.
У канчатку дзеясловаў таксама сустракаюцца аказіянальныя звужэнні галоснага /е/, якія можна тлумачыць на падставе рэдукцыі /е/ > Н, у/т\ ne-jestis-ti weroncim пат (182bl), pewne ti ne-bendziS prebil dekleraci termini (58b7), ne-bendzik mowil lUdzom tri dni spelnd (241a5), wezmi go picha i zlosc (27a5), bajramnif30 mesonc ne-pokabi-se pri pbgodze (24b4), a wzelis za bondze celesnq pjanstwa i ciidzolostwa (244b5), nic to ne-jest’ tilko tajemna zmowa wi zmbwilisci-se z nimi obadiwSi-se w mesce (127b4).
Характэрныя змяшэнне i блытаніна, звязаныя з рэдукцыяй ненацісковага lei > Н, у/, сустракаюцца ў прэфіксахprzeі przy-, што з’яўляецца тыповым для польскай мовы ў крэсах131: za to be stali prekezane lamoncimi (10b8), kto pristonpi granici prikezana bobbego (30b 1), temu wi idzece i prestempujece dd monibizni dinonc grech sbdomsk'ij (300a4).
Рэдукцыю lei > H, у/ ў прыназоўніку bez (бсз) y наступных прыкладах можна тлумачыць праклітычнай пазіцыяй: prispori id dla nego prisporenem mnogim biz ligbi (32b8). У займенніку zaden (ніводзін) y наступным фрагменце пазіцыя lei перад насавым магла б быць важным фактарам для змсны lei > Н, у!т'. ne-bil badin s-prorokaw bebi priced z-ciidami tilko za pozwolenem bobim (389b3). Аднак застаецца пытанне, ці не прысутнічае тут проста арфаграфічная памылка. Гэта датычыць і наступнага прыкладу przykazanie (загад), што сустракаецца толькі адзін раз, і аналагічных выпадкаў мы не знаходзім: napisalismi jemii w tablicach o kobdej rebi prikezani i zakezane (130al).
У якасці гіперкарэктных формаў альбо арфаграфічных памылак з-за сваёй адзінкаваспі можна разглядаць і наступныя прыклады: nadchnelesmi diichem пакіт н’ serco twojej matk'i bebi-se sprawila wedla dUcha nadchndnegb (248b4), tak'e naciji majq bic w welk'em рдпеЬепй i zginenU (447a3).
У наступных вытрымках з тэксту прадстаўлены, верагодна, гіперкарэктныя спосабы напісання лацінізма wyktoryja, якія можна звязаць з рэдукцыяй Іе/ > /і, yl: wkare jich pan bog renkq waSq i zwicenbi ich i da wektdrijq warn nad nimi (145b8), wmocowali jich wektdrijq (421a2). Аднак часцей побач з імі мы знаходзім у тэксце тэфсіра правільныя формы: albo wiktorija albo Sehidem'33 йтгес (150b3).
У лацінізмах на -yja, напр. dyrekcyja, bestyja, fundacyja i nacyja, y канчатку замест этымалагічна правільнага галоснага Н, уі часта выяўляецца спосаб напісання праз fatha = е (-ejaf які можна тлумачыць як гіперкарэктны ў дачыненні да рэдукцыі /е/ > /і, yl: oto to jest derekceje bobbe prowadzi onq kogo chce
129Параўн. Kurzowa (1993), p. 230.
130 Typ. bayram = свята.
131 Гл. Kurzowa (1993), p. 86, 156, 230; Kurzowa (1985), p. 76. Параўн. Smolinska (1981), p. 35 36.
132 Параўн. »> 10.4.2. Закрыты /е/; 10.7.3. Змена іМ> еМ.
133 Ap. Sahld = пакутнік.
(377Ь2), iildnil z nich besteji bezjani і swine (9lb 1), ne-prijento filndaceja ich ktore filndawana w wontepliwosci (157a6), takdwe naceje bendq wolac od mejsc dalek'ich pridk’imi slowami (394a7), takdwe naceji oni sq naprowadzene na droge dobrq (423Ы); побач з частай формай takdwe naciji oni sq lotrbwe greSnici (449b6).
КНІГІ ОНЛАЙН
