Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
10.8.2. Звужэнне ненаціскнога /о/ > /й/
У тэфсіры L 1725 г., які служыць асновай для гэтага даследавання, галосныя ІоІ і hd не адрозніваюцца на пісьме. У рукапісе I, які паходзіць з канца XVIII ст., гэтыя галосныя lol і hd таксама не дыферэнцуюцца пісьмова.
Такое адрозненне канстатуецца толькі ў рукапісе U першай чвэрці XIX ст. Для /о/ ўжываецца камбінацыя waw + fatha = d, у той час як для галоснага /й/ былі ў распараджэнні scriptio plena waw + damma = й альбо scriptio defectiva праз damma = u.
У рукапісе U выяўляюцца толькі асобныя гучанні, якія маглі ўжывацца ў сувязі з рэдукцыяй ненаціскнога lol > hd: Sunami U(25a2), griimddd’ U(33b7), grumatko’ U(33b7), bogumolcem U(37a4). Характэрным для прыведзеных прыкладаў з’яўляецца пазіцыя перад насавымі зычнымі. Гэтая пазіцыя галосных lol і ІйІ садзейнічае агульнаму звужэнню ў артыкуляцыі'34. Пра ўздзеянне наступных насавых зычных гавораць перш за ўсё прыклады, у якіх этымалагічны галосны ІоІ ў націскной пазіцыі на пісьме пазначасцца як ІйІ: (Ійпек U(29b2), Sundae U(18b5), persiini U(1 ГЬ6).
Як выразную прыкмету дзеяння працэсу рэдукцыі /о/ > hd ў рукапісе U можна разглядаць спосабы напісання ненаціскнога ІоІ праз waw + damma = йў пазіцыі перад ненасавымі зычнымі ў некаторых словах: USUk'iwdjo’ U(6bl) побач з diukajo’ U(6b2), obbstwu U(36b7), HjUbiles U(39b4), upomentanne U(37b6)135.
Побач з гэтым знаходзяцца формы, y якіх замест этымалагічнага галоснага hd пішацца праз waw + fatha = d галосны /о/: wako'istej U(25b8), wekff’iste U(33bl), o nego’ U(36b2), obdstwu U(36b7), poblitne U(38b8).
10.9. Аканне
Развіццё акання ў тэксце тэфсіра вельмі моцнае і выразнае. Аканне выяўляецца ў фаналогіі, а таксама па-за ёй, у марфалогіі рукапісу, як найважнейшы ўплыў беларускага субстрату на польскую мову рукапісу.
Адкрытасць артыкуляцыі ненаціскнога Іе, о! > !а/ ў арабскім пісьме пазначаецца праз alif + fatha = a, alif + alif diacriticum = a альбо alif + madda = a
134 Гл. Strutynski (1993), p. 51. Параўн. »> 10.4. Закрытыя галосныя; 10.7. Уплыў плаўных і насавых на галосныя.
135 У прыведзеных прыкладах не можа застацца па-за ўвагай, што гэта могуць быць проста архаічныя спосабы напісання галоснага ІоІ праз waw + damma = д / й альбо толькі праз damma о/й.
замест waw + damma = о альбо толькі damma = о для галоснага lol і fatha = е для галоснага ІеІ.
Як рэпрэзентант галоснага ІаІ на пісьме таксама часам з’яўляецца scriptio defectiva праз fatha = е. Такія спосабы напісання толькі праз fatha = е для ІаІ паказваюць на якасную рэдукцыю ненаціскнога /а/ > ІеІ, якая хоць і супярэчыць агульнапрынятым нормам вымаўлення сучаснай беларускай мовы, але існуе ў паўднёва-заходнім дыялекце'36.
10.9.1. Аканне /о/ > /а/ перад націскам
Выпадкі акання ІоІ > /а/ ў пераднаціскным складзе вельмі шматлікія. Тут можнапрывесці падборку найбольш выразных прыкладаў: abserwowac (25 Ь5), tilko pan bog we a oni ne-wedzq i ne-spadzewajon-se k'edi majq bic wskrekeni (308a4), zastawujq (31b2), naprawadzonimi (21a3), we pan bdg a Udinkach wakich (26a8), ci ktdre spredka dinq a jedindstwe boiiem (397a4), bijon-se na drodze balwanow abrazow (69b2), zapewne dni stali liidem latrdwsk'im zbitednim (404a4), bd pan bdg wSechmbcnij duzij manarcha (451a7), naprawadzi (26b2), prawadzi (36a7), stwarena (21b8), swajimi (13al), abadim (10b2), w morii se tapili (386b7), wiprowadzilismi jich z-jerilzalima dd zemi uradzejnej dd damakku i dd nej dd jehibtii (275a4), uspakojili-se (28a3), pewne ti bendzed dd uwalnonich (313b 1),pbdnosl was jednich na driigich mejscami Hrendami skarbanii Sdenscam abi was wiprabowal (116b5), i wiprabUjem was we zloscach i w dobrocach w дкйкапй swatowim (258b2), wiprawadzi (35al).
Характэрным для ўсяго тэксту з’яўляецца бессістэмнае размеркаванне акання. У блізкім кантэксце могуць сустракацца тыя самыя словы з аканнем альбо без яго: pewne newernik'i ci ktore mowili pewne bdg on pamazanec ‘isd sin merjemin131 mow i muchemmed a kto wirwe dd boga jakq red jesli zachce iebi zgiibil pomazanca ‘isd sina merjeminego (85a7).
Аканню падлягае перш за ўсё галосны ІоІ ў першым складзе перад націскам, у той час як другі склад перад націскам не закранаецца: bsabliwe (37а7), і ne-majq powadira sobe w tej drodze (72b8),pbzwalenem (15b6), bogabojnij (24a3). У прыведзеных тут прыкладах звяртае ўвагу тое, што аканне ІоІ > ІаІ заўсёды адбываецца там, дзе ў націскным складзе знаходзіцца любы іншы галосны, акрамя /а/, што ў прынцыпе з’яўляецца тыповым для гэтак званага дысіміляцыйнага акання138. Указанне на дысіміляцыйнае аканне маецца ў рэдукаваным спосабе напісання галоснага ІоІ праз fatha = е непасрэдна перад націскным складам з галосным ІаІ'. naprod wojewali zamk'i odbirali na ima muchemmeda i wajewali na tich ktdre ne-werili (14a5), zwedze tim mnogich i naprewadzi tim
136 Гл. De Bray (1980), p. 189.
137 Ap. ‘Isa Ibn Maryam = Icyc, сын Марыі.
138 Гл. Wexler (1977), p. 79. Параўн. De Bray (1980), p. 189. Дысіміляцыйнае аканне сустракаецца на паўночным усходзе беларускага моўнага арэала.
mnogich (8а4). Зразумела, можна лёгка прывесці супрацьлеглыя прыклады, у якіх пераднаціскны галосны ІоІ запісваецца праз fatha = е незалежна ад галоснага ў націскным складзе: k'ediprijdq do was weronce musulmank'i dd newernikbw UcekSi pretd prebUjce jich ti-'odmeniow ucekli Ci-wara ulubill (451b4), i zbitednij majstrii tarownik nawjddbmSij modl-se za nami bogii twejemil (403b7), rekliproroci jich di-wi d bogii wentpicem tworci nebbs i zemi (198a8), bondzece powelnimi i pdsluSnimi bogii i posluSnimi proroku (95a6).
Таксама калі немагчыма даказаць дзеянне дысіміляцыйнага акання, то можна вызначыць правіла, што scriptio defectiva ненаціскнога lol толькі праз fatha = е характэрнае для першага складу перад націскам і што яно відавочна выражае рэдукцыю ІаІ > ІеІ'^.
10.9.2. Аканне /о/ > / а/ пасля націску
Аканне пры ненаціскным ІоІ > /а/ ў складах пасля націску гэта марфалагічная з’ява. Далей будзе разглядацца некалькі тыповых марфалагічных катэгорый, у якіх аканне праяўляецца асабліва выразна.
10.9.2.1 Аканне /о/ > /а/ ў скланенні назоўнікаў
- У наз. і він. скл. адз. л. н. р.141: аканне вельмі распаўсюджанае, асабліва ў назоўніках род. скл. на -stwo\ nad піті jest' blogoslawenstwa od boga (21 b2), wzenlisce za to cd ditajqjim Setani darodzejstwa (15b2), uwerili w jedinostwa bo*ie (27a7), tilko to Setani cd krolewstwa jemii wzeli (15b2), warn priklo podobenstwa tich (28a2), beronc zlpta na cela (14b4), mace dac jej naleinosci wjana i odzeza (32a2), oka za oka nos za nos ucho za iicho zomb za zomb (89a7). У складах nacля націску таксама знаходзіцца scriptio defectiva ненаціскнога lol толькі праз fatha = e: oddal diwidowi pan bog krblewstwe jego (34a2), owSem ten koran pismo i ciide bolie (324b2).
Пад уплывам акання ў назоўніках ніякага роду можа адбывацца змена роду: пераход у жаночы тып скланення. Такая змена роду характэрная для беларускай мовы: ale ten cd Uweril [w] jedinostwa bdiiq i dobre udink'i Cinil (238b7). Змена роду робіцца тут выразнай праз камбінацыю назоўніка з прыметнікам жаночага роду142.
- У твор. скл. адз. л. м. і н. р. побач са звычайным польскім канчаткам -ет не вельмі часта сустракаецца беларускі канчатак -от. Пад уплывам акання да-
139 Тут о, якое паходзіць ад о насавога, падлягае рэдукаванаму спосабу напісання /о/ > ІеІ, калі гэта не анамалія, звязаная з насавымі галоснымі.
140 Параўн. Антоновнч (1968), с. 286; ён таксама звяртае ўвагу на гэтую з’яву: “Создается, однако, впечатленне, что такое употребленне фатхн заметно чаіце встречается в первом предударном слоге, чем в другнх безударных слогах”.
141 Гл. »>12.2.1. і 12.2.4.
142 Гл. »> 13. Змена роду.
даткова з’яўляецца канчатак -amw. Асабліва часта канчатак -am з’яўляецца ў назоўніках н. р. на -s/wo: giupstwam (6Ь8), klamstwam (9ЬЗ), Ibtrbwstwam (6Ь4), newerenstwam (14а4), podobenstwam (12а4), rbzkazanjam (15а4). Характэрнае суіснаванне розных канчаткаў у блізкім кантэксце: kto stane iidom abb grek'em (16b5), ne-bil bn Zidam ani muSrik'em144 (19a6), bn bendze blbwejdem i pewne bn bendze welk'im tlowekam (188a3), rekl bloweku pbboinemu bbndz k'afirinemw a k'edi stal k'afirinam rekl Setan pewne ja bdlbbam-se bd cebe (449b 1).
- У род. скл. мн. л. побач з канчаткам -ow (-dw) часта выкарыстоўваецца канчатак -aw (гл. »> 12.1.9.): bd bobaw і grochaw (11а4), bjcaw (19а2), prordkaw (34а4). Побач з гэтым рэгулярна ўзнікае scriptio defectiva толькі праз fatha = е: prorbkew (7Ь4), prbrbkew pbslancew (34а5), bbrendew (21b3), kbgb zwedze pan bog jui nemaS temii bd direktbrew nikbgb (377b3). bdzene iz zelbnich atlasew i z Zbltich btlasbw (408al).
- У дав. скл. mh. л. пры моцным распаўсюджванні канчатка -am замест звычайнага ў сучаснай польскай мове канчатка -от у якасці магчымага дадатковага абгрунтавання акання побач з марфалагічнай інтэрферэнцыяй з беларускім субстратам можна прыняць тое, што ў дав. скл. мн. л. канчатак -am з а-скланення стаў агульным146.
- У месн. скл. мн. л. побач са звычайным канчаткам -ach у асобных выпадках сустракаецца канчатак -ech. Часам гэты канчатак -ech, які ўзнікае спарадычна, з’яўляецца толькі scriptio defectiva ненаціскнога галоснага /а/ праз fatha = е147.
10.9.2.2. Аканне /о/ > /а/ ў скланенні прыметнікаў
У скланенні прыметнікаў ІоІ ў канчатку род. і він. скл. адз. л. м. і н. р. -ego ніколі не падлягае аканню148.
10.9.2.3. Аканне / о/ > / а/ ў спражэнні
- У 3-й ас. н. р. пр. ч. пры аканні ў некаторых выпадках супадаюць формы н. і ж. р.149: pb tim co priSla tbbe bd па’йк’і (20b3), k’edi obabice Ze prichbdzila warn kerane boZZe (102b4), bo pewne peklb bgarnela newernikbw (150a7)150. Наступныя
143 Гл. »> 12.1.5. i 12.2.5.
144 Ap. muSrik = шматбожнік.
145 Ap. kafir = нявернік.
І46Гл. »> 12.1.10; 12.2.9; 12.3.10.
І47Гл.»> 12.1.13; 12.2.12; 12.3.13.
148 Гл. »> 14.1.3.
149 Параўн. Kurzowa (1993), р. 86.
150 Часам узнікае сумненне: мае тут месца аканне альбо змяшэнне польскага і арабскага сінтаксісу. Так, напр., у апошнім прыкладзе магчымая інтэрферэнцыя з арабскай мовай; {wa-inna gahannama la-muhitatun bi-l-kafirina} = bd pewne peklb bgarnela newernikbw. Гэтае месца
КНІГІ ОНЛАЙН
