• Газеты, часопісы і г.д.
  • Альфуркан татарскі Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага Паўль Сутэр

    Альфуркан татарскі

    Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
    Паўль Сутэр

    Выдавец: Тэхналогія
    Памер: 530с.
    Мінск 2009
    190.87 МБ
    -	У 2-Й ac. MH. л. цяп. ч.: ale terez wi bendzeca zwicendcami jesli bendzece dobra weric (52b6), pd tim dd nego powrocica (104b6).
    -	У 2-й ac. mh. л. заг. л.: ne-bondzca wi tak’imi jako ktore newernikami stali (54b6), a k’edi oddawac bendzece dd nich skarbi jich mejca swjddka na to (60b2), nic to ne-jest tilko darownik barzo iiddnij chce on debi wiprowadzil was z zemi waSej cd nam keieS jemii dinic rekli usadzca jego w turme (127аЗ). Зноў характэрным з’яўляецца тое, што ў блізкім кантэксце заг. л. выступае з аканнем і без яго:
    166 Ap. hagg = паломніцтва ў Мекку.
    167 Гл. »> 13. Змена роду.
    168 Параўн. »> 10.10. Змяшэнне галосных lai, let і ІоІ пад націскам.
    169 Ap. Musa = Майсей.
    redepan bog do тйкагою weice go i zaprowadzca dd nagorSegopekla (407b7), rekl mojiek dd liidzej swojich prdsca pomoci i polecajce-se рапй bogii (128a2), bojce-se bdga i prdsca й nego (87b5).
    Зваротны займеннік sig звычайна з’яўляецца ў форме sia™ з беларускай зменай I'gl > Га/. Фактарам гэтага магло быць аканне, бо канцавое дэназалізаванае l-gl > І-еІ звычайна падлягае аканню і ў такім выпадку запісваецца праз alif + fatha = a. a kto bi znendzal w glodze ne-iondajonc tego pred tim stronil-sa dla grechu a z newoli jadl ne-dd situ. (83al) pri’dzddbila sapaSna i zela (162b2), ten jest bogem ktorij pddndsl i postanowil nebosa bez iadnego filarii widzice oni a potim dpandwala sa moc jego na ‘erSum majstace (192al), takie udinila sa scana mocno ne-mbgli prelezc i tei ne-stawalo im sill na td iebi jqprebic (239Ы), rekl zek'erja i karmicelu mdj pewne й mne kdsci oslabili odeSla sila ode mne i bswecila sa i bsiwala glowa prez starbsc (240b5), zbliiila sa godzina sondnego dna (433b6).
    10.9.4.4.	Аканне /е/ > /а/ ў прыслоўях
    Аканне нерэгулярна з’яўляецца таксама ў прыслоўях. Тут мы маем справу альбо з аканнем /е/ > ІаІ, альбо ў яго аснове ляжыць беларускі канчатак -о, які падлягае аканню: pan bog we kto jim misli zle a kto dobra (29a4), jak wela wigHbilismi pred nimi od greSnich (245b6).
    10.9.5.	Scriptio defectiva/а/ wpazfatha^e
    Акрамя акання, якое моцна ўплывае на вакальную сістэму тэфсіра, пра што падрабязна мы казалі вышэй, сустракаецца scriptio defectiva галоснага ІаІ толькі праз fatha = е. Гэта scriptio defectiva галоснага ІаІ дадаткова ўскладняе карціну якасці галосных у тэксце тэфсіра.
    Тыповым для ўжывання ва ўсім пісьменстве “літоўскіх” татараў, а таксама ў тэксце тэфсіра, з’яўляецца scriptio defectiva ІаІ ў пазіцыі пасля цвёрдай графемы qaf = к: prijbl muchemmeda za proroke (397a4), na ofach jich zaslone i dla nich menke welka (6a8), newolnica musulmanke jest lepSa dd k'afirk’im (19a5). Гэты спосаб напісання ў прынцыпе можна патлумачыць як чыста графічны варыянт.
    Паралельна гэтаму неабходна разгледзець таксама scriptio defectiva ІаІ незалежна ад графемы qaf = к. За некаторымі выключэннямі, яны знаходзяцца ў ненаціскной пазіцыі. Прыклады ў складзе перад націскам: ml bdeklerawalismi
    170	Зваротны займеннік у прыведзеных прыкладах мае сваё беларускае аблічча sja. Як паказвае прыклад, ён згодна з беларускай нормай для дзеяслоўных формаў, якія канчаюцца на галосны, не скарачаецца, як гэта адбываецца ў рускай мове. Пазіцыя займенніка пасля дзеяслова адпавядае беларускай мове, якая не ведае энклітычнага ўжывання зваротнага займенніка, што пераважае ў польскай мове.
    171	Ap. ‘arS = трон.
    172	Ap. kafir = нявернік.
    termin dbbrij (316b2), staral-se м ne go steranom ddbrim i iibinkami dbbrimi (221b2), gdii obrechiijemi se i bblibimi se jich ligbo (246b7), na drbdze bdiiej na gezejstwam (424b2), sprewedliwim (20a2), ten ktbrij stworil mne bn prawdziwij prowadzi drbgq prewdziwq (297a2), bbpewnepan bog cbkblwekjestagernbl wkitk'e rebi wjadbmbscq (459b8).
    Прыкладыscriptiodefectivaгалоснагаlaiтолькі празfatha -еўпазіцыі пасля націску: sprebka jich pbtbnpbne (397a4),ja ne-mbwa warn ie pri mne jest skarbnica bdiie^ (103b2), wipadli s-prikazane bbiegb (lla8), z-nasene naSego (18b2), dla rozsondzene (27b7), bSUk'iwajq pana boge (6b 1), dla nich jest' zaplata jich й boge (37b3), a dnje sondnegb obatiS tich ktdre klamali na boga twari jich Game bendq (380b7), zlaktg (7b3) (25a5), znak'i jedinostwe bbiiegb (58a8), pewne dekleracija boileprawdziwa (31 la5), to jest direkceje bo^ie prowadzi bnq kbgb chce (377b3), bendon-se roskbSbwec tam na majstatach (477a6), preprawilismi mbjieSp i tich co z nim braz wSitk'ich (297a2), terez (12a6) (13a 1) (22b2) (24b8) (35b3). Scriptio plena праз alif + fatha = a сустракаецца толькі адзінкава ў слове teraz-, jili to bilb bd nas pred (asem weddme co smi jemii teraz Cinili (261b3).
    Як можна бачыць, спосаб напісання /аі толькі праз fatha = е ахоплівае галосны ІаІ незалежна ад яго марфалагічнай катэгорыі і функцыі, у якіх ён выступае. Прыведзсныя прыклады сведчаць пра тое, што са scriptio defectiva праз fatha = е праяўлясцца рэдукцыя ў якасці галоснага lai > /е!™.
    10.9.6.	Моцнае (поўнае) аканне
    Здаецца, што мы ў тэксце тэфсіра маем справу з уздзеяннем моцнага (поўнага) акання. Аканне адлюстроўваецца перад націскам і пасля яго, ахоплівае прынцыпова ўсе ненаціскныя склады, і асабліва ў канцы слова. Уздзеянне дысіміляцыйнага акання можна адзначыць толькі ў адзінкавых выпадках і толькі ў форме рэдукцыі175.
    Мы не знаходзім у тэксце тэфсіра слядоў якання, якое характэрнае для сучаснай беларускай нарматыўнай мовы, аднак не сустракаецца ў паўднёва-заходнім дыялекце176.
    173 Гл. 3.1.1. Арабізм “gaz?' (змагар за веру).
    І74Параўн. De Bray (1980), р. 189.Параўн. Lapicz (1986), р. 111112.
    175 Гл. Wexler (1977), р. 79,148 149; гл.р. 79: “Broadly speaking, the NE area now has dissimilative akan’e, while strong akan’e (also called full akan’e) is mainly characteristic of the Ce areas (though it can be found in other areas as well); at the same time, there is also evidence of dissimilative akan’e in the Ce areas”.
    Параўн. таксама Lapicz (1986), p. 109. Лапіч канстатуе ў даследаваным кітабе “змешанае” аканне, поўнае і няпоўнае, таму што ў тэксце кітаба канец слова часта не закрануты аканнем.
    176 Гл. Wexler (1977), р. 81, 146ГПараўн. Lapicz (1986), р. 111.
    Уздзсянне акання несістэматычнае, г.зн., што аканне хаця і ахоплівае галосныя ІоІ і /е/ ва ўсіх пазіцыях, аднак не абавязкова. Аканне не з’яўляецца складнікам фаналагічнай сістэмы мовы тэфсіра, а несістэматычна пранікае як фаналагічная асаблівасць беларускага субстрату, будучы нерэгулярна рассеяным па польскім тэксце. Ідэнтычныя словы і формы могуць выступаць то з аканнем, то без яго, без відавочнага правіла дыстрыбуцыі. Хаця, здаецца, сфармаваныя праз аканне склонавыя канчаткі ў нскаторых выпадках займаюць месца ў марфалагічнай сістэме імёнаў177. Але ўяўляецца, што іх размеркаваннс і ўжыванне застаецца ўрэшце выпадковым.
    У пазіцыі перад націскам можна заўважыць відавочную гэндэнцыю да дадатковай рэдукцыі ІаІ > /е/, перадусім у першым пераднаціскным складзе. Наогул scriptio defectiva галоснага /а/ толькі праз fatha = е звяртае на сябе ўвагу таксама ў іншых пазіцыях, што пераважна з’яўляецца надзейнай прыкметай рэдукцыі ненацісковага /а/ > ІеІ. 3 іншага боку, спосаб напісання галоснага /а/ праз адну толькі fatha = е пасля цвёрдай графемы qaf= к трэба строга аддзяляць ад акання умоўнай рэдукцыі ІаІ > /е/ як толькі графічны феномен. Наступствам моцнага акання і рэдукаванага спосабу напісання галоснага ІаІ з’яўляецца змяшэнне галосных /а/, !о! і /е/; яно перш за ўсё ўплывае на марфалогію.
    10.9.7.	Гіперкарэктнае гучанне, звязанае з аканнем
    У сувязі з аканнем выступаюць гіперкарэктныя формы, у якіх замест этымалапчна карэктнага ненаціскнога галоснага lai, ІоІ альбо ІеІ паказваецца іншая галосная. Такія спосабы напісання сведчаць, што ў вакальнай сістэме роднай мовы перапісчыка ў ненаціскных галосных адбываюцца рэдукцыйныя працэсы, якія з’яўляюцца прычынай няўпэўненасці наконт якасці этымалагічных галосных, якія знаходзяцца ў яе аснове. Аднак у прыкладах з закрытым ІаІ трэба прымаць да ўвагі таксама рэфлекс ІаІ > /о/178.
    Abraham (Абрагам): k'edi prikli pbsli пакі do obrahama (322b2).
    -	aspekt (аспект y астранамічным сэнсе): nemak na to kto bi to odbil bd boga pana planet i bspektbw wkitk'ich sedmi nebbs (468a2).
    -	atlas (атлас від каштоўнай тканіны): bdzene iz zelbnich atlasew i z ioltich btlasbw (408a 1).
    -	azali (аптатыўная часціца): pan bog jest ktorij dal warn wladac morem abi-chbdzili bkrente waki w nich watrowq mocq nakq i kukajbnc z-lask’i nakej z-darow nakich i bzalebisce bili chwala oddawac (409a3).
    -	majestat (трон): rekl I starkina wojsk mbjich kto z-was prinese i prijdze z-mojstatem (305b3).
    -	niedaleki (недалёкі): a k'edi bbabik i muchemmed k’edi pbstrakbn-se pretb nimak jim wizwolena i pobrani wenznami w nedolek'im kraju (353a5).
    177 Гл. напр. »> 12.3.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду на a (< -?)•
    178 Гл. »> 10.4.1. Закрыты ІаІ.
    ratowac (ратаваць): nemaS mil rownego dd porotowana i ne-bendze mil poratunku w ten dzen (234b5), abi go wspomogli i rotowali dd menk'i boiej (318b4).
    sprawowac si? (паводзіць сябе); iebi dni tim sprowowali-se i wuHink'i Hindi (402a2).
    zafrasowac si? (занепакоіцца): did jich pdcekq od sldz zafrosowawSi-se ie jim ne-ddstawa Himbi-se mali wiprawic (155a4), a k'edi priSli poslanci naSi liitdwi i zafrbsawali-se nemi i casno stalo prez nich serca jego (177a6).
    zataic (затаіць): zatojili™ dnjdlbw w newerenstwa dUS jich (209al).
    -zalowac (шкадаваць): a td dla tego iebisce ne-idlbwali cd od was poSlo (443b4).
    Як гіперкарэктныя формы альбо як памылкі ў кангруэнцыі можна разглядаць наступныя выпадкі: priSlo na nich boiie тепка dd tond skond ne-spodzewali i wrocil w sercach jich strach (447b6).
    Як выпадковае трэба разглядаць звужэннс галоснага ІаІ > ІаІ перад насавымі зычнымі aN> aN > oN / nN. Перад насавымі зычнымі можа адбывацца пераход галоснага Іа/ ў закрыты /а/ і да артыкуляцыі ІаІ > /о/. Гэты /о! можа далей звузіцца ў артыкуляцыі да галоснага /м/180. У рукапісе L, які графічна не дыферэнцыруе галосныя ІоІ і /й/, такса.ма магчымым з’яўляецца спосаб чытання /ы/: opanowac (авалодаць): dkroniili і opondwali dokolapanstwa waSe za grechi waN i bilb to naterminowano ie se malo warn zdzelac (220a3), bog laskawij miloserdnij na ‘erSHm majestace dpondwal-se mbcq swojq (247a7), po tim moc jego oponowala ‘eri (ЗЗбаб), ti jestes godzen oponowac te masta (489b3).