КНІГІ ОНЛАЙН

Альфуркан татарскі

Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага

Паўль Сутэр

Выдавец: Тэхналогія

Памер: 530с.

Мінск 2009

190.87 МБ

44	Ap. Musa = Майсей.
45	\р. fir'awn = фараон.
46	Ар. ітап = вера.
Асіміляцыя паводле звонкасці выяўляецца таксама на мяжы слоў: lz-cl >/s-c/: bes-iasu (31b4); Is'-gl > lz’-gh a chdcbiz go jawnimi slowi chwalil (247a8); li-pl > IS-pl\ ponewaS pitajq (25a5); ld-tl > lt-th pret-tim (16b2); li-pl > IS-ph oto-S pewne prijdze izjawi-se na was dd boga waSego kerane (123Ы). Побач з гэтым таксама сустракаюцца анамальныя спосабы напісання: ponewaS wjadoma (34b7).
Як бачна з прыкладаў, асіміляваныя спосабы напісання ў сфсры звонкасці можна назіраць у сібілянтах і альвеалярных зычных: /z-s, z’-s', z-s, c-dz, d-tl. У тэфсіры L адсутнічаюць прыклады асіміляцыі звонкі > глухі ў фанеме Iwl > Ifl, у той час як яна ў асобных выпадках сустракаецца ў рукапісе М канца XIX ст.: dzefcentd М(10аЗ). У рукапісе М асабліва звяртае ўвагу страта звонкасці ў канцавым лабіяльным Iwl > Ifl'. krefM(863), ldtrofM(8a5), mw/M(10a2).
11.5.2.	Прагрэсіўная асіміляцыя адпаведна ўдзелу голасу
Характэрная прагрэсіўная асіміляцыя Ikw, tw, sw! > Ikf, tf, sf/ y даследаваным тэксце тэфсіра, як і наогул у польскамоўных тэкстах “літоўскіх” татараў, не знаходзіла выражэння ў арабскім пісьме. Гэта з’яўляецца яшчэ адным доказам блізкасці рукапісаў да польскай мовы паўночных крэсаў, якая не ведала асіміляцыі ў названых гукавых групах4'.
Гукавая група Ichwl, аднак, падлягае прагрэсіўнай асіміляцыі Ichwl > Ichfl і далей спрошчванню Ichfl > Ifl. Змена Ichwl > Ifl рэгулярна выяўлясцца ў рукапісе L у назоўніку lichwa > Ufa (ліхвярства) і яго дэрыватах, напр. lichwiarz (ліхвяр): і ci ktdre w jedinego boga werice ne-jedzce Irfprisporajonc jq dla prisporenja skarbu wake go (52a3), bojee-se tei ogna pek'elnegd ktorij nagd[to]wanij dla newernikow 1 llfarow (52a4). У іншых лексемах з гукавой групай Ichwl, напр., chwala (хвала) chwalic (хваліць), змена не паказваецца: spdleninik’i і obrazi chwalq (94а4).
У кантынуантах змякчанага lr'l>lzl (rz) у польскай мове дзейнічае прагрэсіўная асіміляцыя звонкі > глухі ў камбінацыях Ipz, tz, kz, chzl > Ips, ts, ks, chsl. Умовай такога кшталту асіміляцыі з’яўляецца завяршэнне змены /г'І > Ifl > Izl, якая запавольвалася ў польскай мове паўночных крэсаў пад уплывам беларускага субстрату да XIX ст. Таму мы не знаходзім у тэфсіры L прыкладаў гэтай асіміляцыі48.
11.5.3.	Асіміляцыя па месцы артыкуляцыі
Асіміляцыя паводле месца артыкуляцыі асабліва часта паказваецца ў сферы палатальнай карэляцыі цвёрды : мяккі і некалькі радзей у іншых апазіцыях, такіх як дэнтальны : альвеалярны альбо дэнтальны : білабіяльны.
47 Параўн. Lapicz (1986), р. 130: "teksty odzwierciedlajq wi^c typowo wschodni^ (kresow^) wymow? gmp: kv, sv, tv. Wyjatek stanowi grupa xv, ktora ulega asymilacji i uproszczeniu”.
48 Параўн. »> 11.4. Irl, Irl i /z, si (< /ft). Там прыведзеныя таксама некалькі прыкладаў з рукапісу М канца XIX ст.
11.5.3.1.	Карэляцыя палатальнасці
У сферы палатальнай карэляцыі выразна праяўляецца асіміляцыя ў фанемах Is s’, z z’, к к', d dz', t сЧ, таму што для гэтых зычных у арабскім пісьме ўжываюцца парныя графемы для адрознівання цвёрдых і мяккіх карэлятаў49.
Часта прыпадабненне цвёрды > мяккі можна сустрэць зноў у прыназоўніку z, які палаталізуецца пераважна ў камбінацыі з асабовым займеннікам 3 ас. адз. і мн. л.: a рд tim znowu temu ne-werac bendq bo najwencej z nich sq newernikami (215a3), pewne bogii klanajq ci cd w nebosach i w zemi z robakow i zwerow i bidla i z‘enolow na nebe i na zemi a iaden z nich ne-podnosi-se w piche wSisci bojon-se pana swego (211b2). У апошнім фрагменце ў спосабе напісання прыназоўніка z праз zay = zy z robakow мае месца адна са шматлікіх непаслядоўнасцей пры напісанні цвёрдага Izl альбо мяккага tz'P. Часам асіміляцыя цвёрды > мяккі дадаткова суправаджасцца прыпадабненнем звонкі > глухі: ne-riicajce s-cisnenem ronk waSich samich sebe w zgUba wednq (25b7).
Далей прыпадабненне ifeepdbi > мяккі паказваецца пераважна ў прэфіксальным z-:jesli zachcece lidic poiitk'l boiie ne-zlidice jich (208b4), i skoktHjece kerane za to co zbijali liidzej dd drogi boiej (216a8).
Фанетычна неабгрунтаванымі з’яўляюцца ў наступных прыкладах спосабы напісання праз sin = s для Is'/ замест zay = z для Iz'l: swastiij (7b6), swastiijdnc (27b6). Тут таксама праяўляецца тыповая непаслядоўнасць пісьмаўжывання, размеркаваная па ўсім тэксце.
11.5.3.2.	Ускосны паказчык палатальнасці
У камбінацыі з мяккімі графемамі , якія рэпрэзентуюць зычныя Is', z', k', dz', с7, асіміляваныя з наступнымі палатальнымі зычнымі, суседнія зычныя таксама часта могуць быць палатальнымі, без графемнага выражэння свайго ўласнага змякчэння51.
Для ілюстрацыі можа служыць наступная асіміляцыя цвёрды > мяккі ў дзеяслоўнай форме zblizyla sig (зблізілася): zbliiila sa godzina sondnego dna (433b6). Напісанне прэфікса zз мяккай графемай zay = z паказвае на змякчэнне ўсёй кансанантнай групы /г'Ь'ГР. Пры гэтым змякчэнне /Ь'/ і Н'/ паказвасцца толькі ўскосна, бо для дыферэнцыйнага спосабу напісання цвёрдых /Ь, I/ і мяккіх /Ь', /7 парныя графемы не ўжываюцца.
49 Гл. »> 9.3.3. Выражэнне палатальнасці.
50 Гл. »> 11.8. Змяшэнні /st з /s7 і /zl з /z'/.
51 Графемы, якія не выражаюць палатальнасць, наступныя: ; npa асаблівае становішча  гл. »> 9.3.3. Выражэнне палатальнасці.
52 Параўн. з прыведзеным прыкладам каментар Лапіча: “Nie ulega wqtpliwosci, iz w zapisach tego rodzaju odzwierciedla si? charakterystyczna cecha fonetyczna polszczyzny polnocno-kresowej (por. np. Turska, s. 68 oraz Turska, J?zyk, s. 19), tzn. zmi?kczanie -z przyimkowo-przedrostkowego oraz srodglosowego przed nast?pujqc4 spoigiosk^ mi?kk4” (Lapicz (1986), p. 147).
Такія ўскосныя ўказанні на палатальнасць пры асіміляцыі прыназоўніка z, а таксама прэфіксальнага zвельмі частыя; акрамя таго, яны сустракаюцца перш за ўсё пры білабіяльных /w, b, ті і ІпІ.
У пазіцыі перад змякчаным Iw'l на пісьме з дапамогаю мяккай графсмы kaf= к' паказваецца змякчэнне /к/ > Ik'l: ne-jest skrito od рапа boga twegb dd wagi k'wintp H’ zemi anited vr nebdsach (165b8), rd^epi-se nebo na dwoje dla stonpena anjolow preto bendze jako k'wjat rodane gdze terwone gdze delta gdze blenk'itne (437a3). У слове kwiat (кветка) палатальнасць Iw'l паказана двойчы: ускосна праз асіміляцыю Ikw’l > Ik’w'l і дадаткова праз спосаб напісання waw + ya = wj, што з’яўляецца тыповым для перадачы асінхроннай артыкуляцыі палатальных білабіяльных54. Прыкметным у прыведзеных прыкладах з’яўляецца тое, што прагрэсіўная асіміляцыя звонкі > глухі, Ik’w'l > Ik'fl, не паказана ніводнага разу.
Для змякчэння Igl > Ig'l перад Iw'l адсутнічае графемная магчымасць выражэння ў пісьме: poddal warn w pdslUgi noc z dzen i slonce i mesonc i gwjazdi (208a4); цвёрды Igl i мяккі Ig'l пішуцца аднолькава праз ірафему gayn = g.
11.5.3.3.	Тыповае беларускае змякчэнне Id, ti перад/w'/
У якасці тыповай беларускай асіміляцыйнай з’явы належыць разглядаць зафіксаваную з XIV-XV стст. асіміляцыю Idl > Idz'l і Itl > Іс'І у пазіцыі перад мяккім Iw'l (дзеканне і цеканне). Афрыката Idz'l звычайна з’яўляецца ў формах ж. р. лічэбніка (бел.) дзве ў параўнанні з (польск.) dwie. Спосаб напісання праз dze = dz зноў ускосна паказвае палатальнасць IwT. iiwolnilismi-gd і dzwe сйгк'і j ego іе'йга i zejna55 tilko dona jego zostala tam w zgiibe (124b4). a jesli dzwe naciji z-weroncich musulman bendon-se bic z-sdbp preto zgadzajce jich bendzce medijatormi medzi nich (423b2). Аднак звычайнай з’яўляецца польская форма dwie без змякчэння Idl'. dwe newasti (38b4).
Вельмі рэдка ў пазіцыі перад змякчаным Iw'l таксама сустракаецца змякчэнне Itl > ІсТ. wlasne tak’e podobenstwo tich ktore pred nimi bill nedawnim [!] tasow na gazejsewe5k bedrejsk'ef i skodtowali za grech swoj karane (449a8). Спосаб напісання з дапамогай мяккіх графем t_a ’ = д і се = с (для Іс'І) выразна паказвае змякчэнне ўсёй кансанантнай групы Istwl > Is'c'w'l перад канчаткам меснага склону -'е58.
53 Польск. kwinta = старая мера вагі.
54 Гл. »> 9.3.3. Выражэнне палатальнасці; 10.6.1. Ляхіцкая перагаласоўка; 11.6. Асінхронная артыкуляцыя ў палатальных білабіяльных.
55 Заура і Зайна гэта арабскія жаночыя імёны ўласныя; дочкі Лота.
56 Гл. »> 3.1.1. Арабізм “gazr (змагар за веру).
57 Ар. Badr = мясцовасць у Хіджазе, дзе ў 624 г. адбылася бітва паміж мусульманамі і “нявернікамі” (пра Бадр гл. E1-2).
58 Гэты прыклад прыкметны яшчэ ў іншых адносінах: у абстрактным назоўніку gazeistwo = “змагары за веру, вайна за веру ", утвораным ад (ар.) gazi = змагар за веру, пад уплывам акання
Такія інтэрферэнцыі, як дзейныя беларускія асіміляцыі паводле палатальнасці Id, t/ > /dz', с'І перад Iw'l, сустракаюцца толькі ў асобных выпадках; іх не варта разглядаць як рэгулярную з’яву, а толькі як выпадковую маргінальную асаблівасць тэксту тэфсіра.
11.5.3.4.	Змякчэнне Isl > Is'l у пазіцыі перад/А'7
Моўнай асаблівасцю тэксту тэфсіра, як і наогул рукапісаў “літоўскіх” татараў, з’яўляецца асіміляцыя Is/ > Is'l перад змякчаным /к'/, якая ў арабскім пісьме выразна праяўляецца праз мяккую графему ta’ = s (радзей sin = s) замест цвёрдага sad = 5. Часцей за ўсё такі спосаб напісання прысутнічае ў прыметніках на -ski. Пры гэтым асіміляцыя Isk'l > Is'k'l асабліва праяўляецца ў пазіцыі пасля зычнага: prowadzil sluga swego nocq iz mebetu mek'k'eisk'egd59 do metetii jerUzalimsk'egd tegd metet'u ktorij poswencilismi okolici jego (219b4), sprebali-se M' nim gromadi k'afirsk'e^ medzi sbbq (243a 1), zawolalismi na ne go bd Ьдкй gori sinajsk'ej (244a4), a Сетй ne-widzi tldwek Ze smi zapewne stworili go z-mensk'ej kropti wodi celesnej (363a7). У пазіцыі пасля галоснага асіміляцыя, як правіла, адсутнічае: pan і karmicel nebesk'ij і zemsk'ij (245а4). Аднак часта сустракаюцца адхіленні ад гэтага правіла: Ьдііе jest krolewstwa nebesk'e і zemsk'e (410а8), chwala рапй nebesk'emii і рапй zemsk'emii (41 ІаЗ).
Спарадычна маніфестуецца асіміляцыя Isk’l > Is’k'l таксама пры з’яўленні гэтай самай групы гукаў ў непрыметнікавых марфемах: potrimali oprob рапа bdga bogi balwani a bendq te balwani dla newernikow wojsk'em (246a6).