Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
- aw (< -ow) (аканне)
- ew (< -aw) (графічны варыянт)
- ew (-ew) (мяккая) (рэдка)
- ej (-£/) (бел.) (асабліва гістарычна мяккая)
- aj (<-ej) (аканне)
- ij (< -ej) (e pochylone)
Дав.
-owi (-owi) (рэгулярны канчатак)
-u (-w) (аднаскладовыя назоўнікі panu, bratu) (прыназоўнікавыя фразы з кй)
-om (-om) (цвёрдая; мяккая)
-em (-em) (мяккая) (рэшткі)
-am (-am) (з а-скланення) (бел.)
-em (<-am) (графічны варыянт)
Він.
- 0 (він. = наз.) (неадушаўлёныя назоўнікі)
- а (він. = род.) (адушаўлёныя назоўнікі)
- е (він. = род.) (і'раф. варыянт)
- i (-у II -0 (цвёрдая)
- е (-е) (мяккая; гістарычна мяккая)
- а (<-е) (аканне)
- і (-і || -у) (мяккая; гістарычна мяккая) (бел.)
- а (-а) (запазычаныя словы)
- е (<-а) (графічны варыянт)
він. = род. (каля 50 % мужчынскаасабовых)
Твор.
-ет (-ет) (польск.) (рэгулярны канчатак)
-ош (-от) (бел.) (цвёрдая) (часта)
-em (-ет) (бел.) (мяккая)
-am (-am < -от, -ет) (бел.)
(аканне)
-ami (-ami) (рэгулярны канчатак)
-mi (-mi) (мяккая) (часта)
-і (-у || -і) (рэшткі) (цвёрдая; мяккая)
-ота (-ота) (парны лік) (рэдка)
Мссн.
-е (-'е) (цвёрдая)
-u (-w) (мяккая, гістарычна мяккая) (к, g, ch)
-е (бел.) (у канцы) (выключэнні)
-І (-і || -у) (бел.) (мяккая; гістарычна мяккая) (польск.) (архаізм: we dni і w посу)
-ach (-ach) (рэгулярны канчатак)
-ech (<-ach) (графічны варыянт) -'ech (< *-ё) (архаізм)
Клічны
-е (-е) (цвёрды)
-а (<-е) (аканне) (рэдка) (ojcza!)
-u (-w) (мяккая; гістарычна мяккая) (к, g, ch)
клічны = назоўны
12.1.1. Назоўны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду
Паспя выпадзення рэдукаванага галоснага, які знаходзіўся ў канцы слова ў слабой пазіцыі, у польскай мове назоўнікі ў назоўным склоне адзіночнага ліку канчаюцца на чыстую аснову без дадатковых флексійных марфем (нулявы канчатак). Наступствам выпадзсння рэдукаванага галоснага было ўтварэнне цвёрдых і мяккіх асноў, пры гэтым адбывалася прыпадабненне паміж першапачатковым скланеннем -jo і -і, з аднаго боку, і скланеннем -о і -й з іншага. Зусім знікла ў польскай мове скланенне на -п, якое прыпадобнілася да схемы іншых скланенняў праз перайманне формаў вінавальнага склону ў функцыі назоўнага1.
Прыклады з тэксту тэфсіра: ti jest ddbri prbwizbr karmicel (98a6), bd jest fldwek skompo stworbnij (229a6), jesli ocec i matka bendo newernimi (320a4), bi-ne-widzelisce jak'ij bil kdnec tim ktdre pred nimi bili (327a2), ne-padne na twari jich proch dni cen ubbstwa dni pohanbene (162b6), ten ostatnij dom to jest raj dla bdjaznikow naSich (319al), priSed dd nich posel naS swentij mojieS (406b5).
Да назоўнікаў мужчынскага роду належаць амаль усс арабізмы: priSeddo nich muchemmed1 posdl moj (406b3), fera'ud rekl d zapewnepdsbl waS ktdrij poslanij dd was pewne glUpij теёпйп4 (294b8), bo farz5 boiij na ludzach nawedzic dom boiij (49a 1). Арабскія назоўнікі жаночага роду на -a(t) у польскай і беларускай мовах звычайна пераходзяць у мужчынскі род6. Альбо з арабскай мовы псраймаецца -t status constructus, альбо з’яўляецца суфігіраваны -j: ale Seri^et’1 muchemmedow ma bic na wSitek swjdt nezadlilgd (283a5), a k’edi prijdze jim diet'* mown ne-werimi al i nam da tak wlasne cd dand prorokom bbliim (11 Ibl), stregon-se nedbwark'i le spuSda albo chodzi na nich surej9 (151b6). Перайманне -t ca status constructus адбываецца так, як і ў турэцкай мове: (тур.) serial (ісламскі рэлігійны закон), (тур.) ayet (верш Карана), але (тур.) sure (сура Карана) > польск. / бел. siurej', таксама (ap.) fatwa (заканадаўчая пастанова), (тур.) fetva > (польск. / бел.) fetwej. Гэта гаворыць пра турэцкае пасярэдніцтва ў запазычванні арабізмаў10. Ва ўтвораных ад
1 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 266.
2 Ap. Muhammad = Мухамад.
3 Xp.fir awn = фараон.
4 Ар. magnun = звар’яцелы, вар’ят.
5 fg>.fard = рэлігійны абавязак.
6 Выключэннем з ’яўляецца арабскі назоўнік qibla кірунак у час малітвы, які часам ужываецца ў ніякім родзе. (Параўн. »> 12.2.4.) Другім выключэннем з’яўляецца арабскі назоўнік sadaqa = міласціна, які звычайна трактуецца як назоўнік жаночага роду. (Параўн. »> 12.3.4.)
7 Ap. іагГа = шарыят, ісламскі закон.
8 Ар. ауа = верш Карана, знак, цуд.
9 Ap. sura = сура Карана.
10 Параўн. Akiner (1978).
арабізмаў абазначэннях членаў групы сустракаюцца формы з марфемай -in: ktd gdriiij zalimin'1 dd tego cd kladze potwar na pana boga klamliwij (114a2).
Назоўнікі мужчынскага роду на -а, такія як sluga (слуга), sqdzia (суддзя) і інш., а таксама распаўсюджаныя арабскія імёны ўласныя Milsd = Майсей і ‘Isa = Ісус падпарадкоўваюцца а-скланенню назоўнікаў жаночага роду12.
12.1.2. Родны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду
Першапачаткова ў родным склоне адзіночнага ліку ў оіуо-скланенні, да якіх належала большасць назоўнікаў мужчынскага роду, ужываўся выключна канчатак -а. Ужо ў далітаратурны час у польскай мове ўзмацнялася пранікненне канчатка -й з w-скланення, а канчатак -а ў далейшым ўсё больш выцясняўся з ужывання. Пазней, у XVI ст., у польскай мове ўсталяваўся новы прынцып, які вызначыў дыстрыбуцыю канчаткаў -а і -й. Ужыванне таго ці іншага канчатка не абумоўлівалася першапачатковай прыналежнасцю да тыпу скланення, а вызначалася зноў з семантычнага пункту гледжання: адушаўлёныя назоўнікі прымалі ў родным склоне першапачатковы канчатак -а, тым часам як канчатак -й, які пранік з //-скланення, замацаваўся ў неадушаўлёных назоўніках. Яшчэ праз доўгі час можна было канстатаваць моцныя ваганні ва ўжыванні канчаткаў -а і -й. Адрозненне абазначэнняў жывых істот і рэчаў стварае ў сучаснай польскай мове падставу для дыстрыбуцыі канчаткаў -а і -й. Зразумела, па сённяшні час захоўваюцца дакладныя семантычныя класы, якія парушаюць гэтае правіла дыстрыбуцыі. Звычайна назоўнікі, якія абазначаюць часткі цела, гульні, інструменты, масу, вагу, месяцы і інш., прымаюць першапачатковы канчатак роднага склону -а з оальбоўо-скланення13.
У тэксце тэфсіра ў родным склоне адзіночнага ліку можна прынцыпова канстатаваць кампліментарнае ўжыванне абодвух склонавых канчаткаў -а і -й, што з’яўляецца характэрным і для сучаснай польскай мовы. Канчатак -а з’яўляецца агульным для адушаўлёных назоўнікаў: priSedlem do was s-cudami znadnimi dd boga pana waSego (126b7), ja wziwam was dd powainego zbawicela grechow ni-w-bim ne wontpliwegb (386b3), wpatrowal na ptak'i pre td rekl cd td mne ne-widza udoda (304a5). Пры гэтым часам сустракаецца scriptio defectiva канчатка -a толькі праз fatha = е: ‘isa sin merjemin'4 slawnij prorok na tim swece a na dnim swece pridinca bliskij й boge (44a7), ten ktorij stworil z-wodl ilpweke slna'5 i udinil go narodami (291b7), mowilisce ne-wskresipan bog i ne-pdSlepb nim proroke
11 Ap. zalim = злачынец.
12 Гл. »> 12.3.
13 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 267269.
14 Ap. ‘Isa Ibn Maryam = Icyc, сын Марыі.
15 Ha падставе працэсаў выраўноўвання па аналогіі канчатак -а з’яўляецца ў назоўніку syn (сын), які першапачаткова належаў да глскланення, але прыняў канчатак -а як абазначэнне жывой істоты.
(385Ь6). Як рэдкае выключэнне можна назіраць родны склон на -й ў назоўніку mqz (муж): to jest liidze т za dziw ie dalismi diicha naSego dd тепій jednego z nich (159b6).
Канчатак -a паказваецца, як правіла, y арабскіх імёнах уласных: pewne mi koran zeslalismi prez gebra’ila'6 dd muchemmeda (203a4), liidze za dasu niicha'2 (27b6).
Канчатак -u сустракаецца ў неадушаўлёных назоўніках: stwbril cebe s-pasku a potim iz nasena mensk'ego (234a5), jest na spbdkU tego тйгй chowanij skarb (238a6), medzi mnq i medzi tobq abi-bil tak daleko jako dd uschodu dd zachodu (403a5), rek'i sq z-modu (416a8).
У арабізмах, якія не абазначаюць жывых істот, у родным склоне адзіночнага ліку паказваецца пераважна канчатак -u: ditajq koran boiij dasow wedbrnich i dnipadajq dd segdeju^ (50b3), ne-zabijajce zwerow dniptakow idonc do k'e'bejU'9 k'edi na se wloiice ichram20 (95b5), a kto odwrbci twar dd pisma mego t’ewrit’u2' ingilu22 zebUru23 furkanu24 preto zapewne jest dla tak’ich poiice casne na tim swece i wkresimi go dna sondnego slepim (254b8). i ci ktdre tman2i prijenli k’edi zachcece stawac dd nemazu2b mijce twar waSo (83b2), odwrocq was pd prijencii imanu21 waSego dd newerenstwa swego (49a7). Выключэннем з’яўляецца назоўнік koran (ap. qur’an}, які часта ўтварае родны склон на -a: ditaj co bznajmdnd tdbe prez diicha s-korana pana twegb (233a2).
Адхіленні ад гэтага падзелу канчаткаў -a і -й выяўляюцца ў шэрагу вядомых назоўнікаў альбо семантычных катэгорый: dla swentobliwosci nowego mesonca i dla odman jego i dla swentobliwosci dna i swjatlosci jego i dla wedbra gdl bpanuje cemnbsc (490a4), chcelibi oni iebi wiSli z-ogna pek'elnegb i nemaS jim wijsca s-tamtond (88a 1). jenzika ne-znajq bprbd swego jenzika (239a4), wrocimi go iz-bogem ktoremil se klanal doplomena pek’elnego (75al), on jestbez pddontkU perSij i bez konca iistawidnij i jawnij i tajemnij (441a4), nic td ne jest tilko wSitkb zabawa tego dobasnego swjata (403a2). У апошнім прыкладзе ў назоўніку swiat (свет) паралельна з’яўляецца канчатак -u: ne oddalaj odd swojich od nich iondajonc ozddbi swjatil tego (233a5).
16 Ap. (jibra’il = Габрыэль.
17 Ap. Nuh = Ной.
18 Ap. sagda = прастэрнацыя пад час малітвы.
19 Ap. ka‘ba = Кааба.
20 Ap. ihram = стан святасці.
21 Ap. tawra = Topa.
22 Ap. ingil = Евангелле.
23 Ap. zabur = Псалмы.
24 fs^.furqan = Каран (літар. вырашальнае).
25 Ap. iman = вера.
26 Перс. namaz = рытуальная малітва.
27 Ap. Iman = вера.
12.1.3. Давальны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду
У польскай мовс ў давальны склон таксама, як і ў родны склон, назоўнікаў оальбо уо-скланення паступова ўзмацнялася пранікненнс канчатка з w-скланення, у дадзеным выпадку канчатка -owi, які выцясняў першапачатковы канчатак давальнага склону -й. Гэты працэс пачаўся яшчэ ў далітаратурную эпоху. Верагодна, канчатак -owi ў давальным склонс спачатку зрабіўся прадуктыўным у тых назоўніках, якія перанялі ўжо ў родны склон канчатак -й з w-скланення, каб унікнуць двухсэнсоўнасці канчатка -й. Канчаткі давальнага склону -w альбо -owi яшчэ ў XVI ст. знаходзіліся ў моцнай канкурэнцыі. Нарэшце, з XVII ст. канчатак -owi ўсё больш упэўнена пачаў перамагаць. Канчатак -owi дамінуе таксама ў сучаснай польскай мове. Канчатак -й захаваўся ў адносна невялікай колькасці тыповых назоўнікаў, напр. pan (пан), ojciec (бацька), brat (брат), chlopiec (хлопец), swiat (свет) і інш. Тыповым з’яўлясцца ўжыванне першапачатковага канчатка -й ў аднаскладовых назоўніках і ў прыназоўнікавых фразах, якія ствараюцца з дапамогай кй (да)28.
КНІГІ ОНЛАЙН
