Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
У давальным склоне адзіночнага ліку ў тэксце тэфсіра сустракаюцца абодва канчаткі: -owi і -й. Канчатак -owi часцей: chwala bdgii panu і prowizorowi swata laskawemii mildserdnemU krdlowi (5b2), tak jim triidnd bendze jako prejsc werblondowi w dziirke igelnq (120a8), mowili oba chwala oddajemi bdgii tenni hospodarowi ktbrijpowelbil nas nad mnogimi [s-]sliig swich (303b4), rekli ne-bilismi sprebnimi terminowi twemii (252a6). Часам абодва канчаткі, -owi i -u, з’яўляюцца паралельна: oto % zlecilem abrahamowi i mojieSowi i jeziisowi wistawajce wjare mocne (396b2), dali moj^eSu t'ewrit'29 a jeziisu ingiP0 (19a7).
Побач з гэтым y шэрагу пераважна аднаскладовых назоўнікаў выяўляецца канчатак -й, як гэта звычайна адбываецца таксама ў сучаснай польскай мове: prikaie ludu twemii nech trimajq ddbreprikezane (130a2), rekl mojieS boie moj odpUsc mne i Ьгаій тетй (130b8), chwala dajemi bdgii panii iprowizorowi swjatow (160b5). ne-werq ostatnemu dasu (208b8). Асабліва прыцягвае ўвагу ўжыванне канчатка -й ў назоўніку syn (сын): dalismi ‘ejsi sinu merjemi31 ciida mnoge (14a2) (34a6).
Акрамя таго, канчатак -u рэгулярна з’яўляецца ў тэксце тэфсіра ў назоўніках dzien (дзень), ргогок (прарок), miesiqc (месяц): werq Wire bdgii і dnii dstatnemii iprikeziijq кй dobremii (50b4), mowili cd jest proroku temii ie je potrawi i chodzi pd idicach jako i mi (288a6), ne-klanajce-se sloncu anitei mesdncu (393b3).
T ыповай для канчатка -u выступае сувязь з прыназоўнікам ku (да)32: кй uschpdu і zachodu (23bl), prewrocili-se kiifglSu ddbijajdnc tim prawda boWe (236a4).
28 Наконт развіцця дав. скл. адз. л. м. р. у польскай мове гл. Klemensiewicz (1965), р. 269-271.
14 Ap. tawra = Тора.
30 Ap. ingil = Евангелле.
31 Ap. ‘Isa Ihn Maryam = Ісус, сын Марыі.
32 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 270.
Давальны склон на -w рэгулярна ўтвараюць арабізмы: ne-werili koranu muchemmedu (14Ь8), wolajq selach^ gwoli nemazu34 w dzenpdntkowij zbornij pretd speSce se dd chwali bofiej (454b5), mow malik'u35 mufteird6 iiddwsk'emu prijdzce bendze warn fital to cd cherond1 pan udinil (115al).
У арабскіх імёнах уласных ва ўжыванні гэтых канчаткаў назіраецца ваганне. Арабскія формы імёнаў прымаюць канчатак -w: §ebra'ilH^ (15аЗ), muchemmedu (9ЬЗ) (10а7) (14Ь8). Наадварот, у паланізаваных формах, як правіла, з’яўлясцца канчатак -owi: gebrijelowi (15а5), michajeldwi (15а5).
12.1.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду
Ужо ў стараславянскай мове ў вінавальным склоне адушаўлёных назоўнікаў усталявалася ўжываннс формаў роднага склону замест першапачатковых формаў вінавалыіага. Для неадушаўлёных назоўнікаў, наадварот, без выключэння выкарыстоўваліся першапачатковыя формы вінавальнага склону, аднолькавыя з назоўным склонам. Ужо ў далітаратурную эпоху ў польскай мове перамагла катэгорыя адушаўлёнасці. У старэйшых тэкстах на польскай мове можна знайсці яшчэ шматлікія выключэнні. Аднак з XVI ст. як норма ўсталявалася ўжыванне роднага склону замест формаў вінавальнага склону, так што, напр., абазначэнні жывёл увайшлі ў катэгорыю адушаўлёных назоўнікаў. У сучаснай польскай мове яшчэ можна знайсні рэшткі старога вінавальнага склону, але толькі ў застылых зваротах39.
У вінавальным склоне адзіночнага ліку ў тэксцс тэфсіра звычайна можна канстатаваць размежаванне паміж адушаўлёнымі і неадушаўлёнымі назоўнікамі. У неадушаўлёных назоўніках вінавальны склон аднолькавы з назоўным: w ten dzen wskresimi jich i tich co sluiili jim (288b8), wspomni ten dzen k'edi Sfapaci-.se bendze nebosa s-tudami balimi na kktalt mgli (289b6), napilscilismi def^40 sarfistij na nich (307a6), k'edi wsadajq w okrent modlon-se (326al), on jest dobre wjadom jak'ij mace zamisl w sercach swojich (375b7), i te ktore iman4' prijenli musulmane te ktore klanajon-se beS42 wacht43 nemaz44
33 Ap. salah = дабрабыт, росквіт, шчасце.
34 Перс. namaz = рытуальная малітва.
35 Ap. Malik = Малік (імя ўласнае).
36 Ap. mufti = муфтый; каментатар ісламскага права.
37 Ap. haram = забаронены, забароненае.
38 Ap. (jibrail = Габрыэль.
39 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 271 f.
40 Назоўнік deszcz = дождж звычайна сустракаецца ў тэксце тэфсіра ў звонкім варыянце dezdz.
41 Ар. ітап = вера.
42 Тур. be} = пяць.
43 Ap. waqt = час.
44 Перс. namaz = рытуальная малітва.
і widawajq spelnb zek'at'^ і dzesencine (91al), I welci panowe dajce ml fet'wei46 snu mego (185a8).
У адушаўлёных назоўніках вінавальны склон аднолькавы з родным склонам: poSli dalej di рбк'і pdtkali chldpca (237b2), spitajq й cebe 6 zi-l-kernejnd1 to jest aleksandra (238Ы), podwiSajce pana boga pana i kermicela wSitk'ich swatow (388Ы), bo werblonda na ndgach stajoncegd rezac sunnet'** (267b7). У назоўніку wol (вол) звычайна выяўляецца этымалагічны канчатак родна-вінавальнага склону -й з w-скланення: bog prikezuje warn iebisce zarzneli krowa albo wplu (llb7).
12.1.5. Творны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду
У польскай мове пры ўсіх асновах як адзіны канчатак творнага склону адзіночнага ліку выкарыстоўваецца канчатак -еда49. У беларускай мове ў аналагічнай функцыі пры цвёрдых асновах ужываецца канчатак -om, а пры мяккіх канчатак -ет, абодва яны сустракаюцца пад уплывам акання ў варыянце -am.
У тэксце тэфсіра ў творным склоне адзіночнага ліку прадстаўлены ўсе тры канчаткі: -em, -om і -am. Часцей за ўсё сустракаецца звычайны польскі канчатак -em: kto chce nech bendze newernik'em pewne nagotowalismi dla tich tak'ich zalimow50 ogen pek'elnij (233al), pretd Hdnilismi to pilem rosproiomm (289b4), i owiem wi bilisce ludem blendnim (365al), wolal s-plaiiem do nas abismi hid nucha5' zgubili (366b3), zgilbilismi jich krik'em glosu gebra'ildwegd5(206a4), bo pan bog wiitk'i red wjaddmij i dbktorem jest (423bl), ne-bili obcenieni pdsiigami powolndscami nemazem55 zek'at’em5* gezejstwem55 (319b4), ‘ebd allah ibnu seland muffejem51 bi I iiddwsk'im (197a5).
Побач з гэтым y тэкст тэфсіра стала пранікае беларускі канчатак -от: ne-jestem ni-dm tilko dowekom poslom Ьдіііт (228Ы), straS jich tim dnom co bendq tego ialowac k'edi stane rozsondek mod bdiiij (243a4), wziwal jich do war! ne-prijenli pre to ogarneli jich potopom (320b7).
45 Ap. zaka = міласціна.
46 Ap. fatwa = прававое рашэнне.
47 Ap. Dil al-Qarnayni = Аляксандр (літар. двухрогі). Канцавы -і ў zi-1-kernejni як частка арабскага канчатка парнага ліку -ауп-і не належыць да сферы польскага скланення.
48 Ap. sunna = традыцыя, звычай.
49 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 272.
50 Ap. zalim = злачынец.
51 Ap. Nuh = Ной.
52 Ap. (jibratl = Габрыэль.
53 Перс. namaz = рытуальная малітва.
54 Ap. zaka = міласціна.
55 Гл. »> 2.1.2. Знаўца Пісання ‘Абд Алаг ібн Салам.
56 Гл. »> 3.1.1. Арабізм “gazi” (змагар за веру).
57 Ap. mufti = муфтый; каментатар ісламскага права.
Пад уплывам акання паралельна з канчаткам -от месцамі з’яўляецца канчатак -am: on jest strdiem і dpekiinam (111Ь8), tilko mi do cebe prijdzim s-prawdziwim koranem wikladam (290a7), otworil pan bog serco jego kluijam diicha swentego (377a7), poslalismi-go dofera‘ilna5S z-dowodam jasnim jawnim (428b2).
Розныя канчаткі, -em, -om, -am, часта выступаюць побач y блізкім кантэксце: ti-jestes bogem naSim karmicelem i stwpricelarn i pritiildm i wspomoiicelem (263b8), rekl fldweku poboinemu bondz k'afirinem^ d k'edi stal k'afirinam rekl Setan pewne ja ddlobam-se od cebe (449b 1).
Як крайне маргінальная з’ява ў тэксце тэфсіра сусгракаецца канчатак -іт (-ymj, які ўзнік у выніку тэндэнцыі да звужэння галоснага псрад насавымі60: do рапа boga majstatim wladajoncego drbgi bi nalazl (223b3), kto bendze spreHal-se s-panim bogem dd nich dna sondnego (74a6). Але можна прывесці толькі нскалькі такіх прыкладаў.
12.1.6. Месны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду
Пры першапачатковых о-асновах у польскай мове працягвае ўжывацца стары канчатак -'е (< -ё) са стараславянскай мовы. Да XVI ст. гэты канчатак прымалі асновы на Ik, g, chi, у якіх потым у месным склоне згодна з 2-й палаталізацыяй гутуральных адбылося характэрнае змякчэнне. Пры мяккіх асновах прадуктыўным стаў канчатак -й з //-скланення. 3 XVI ст. асновы на !к, g, chi, якія зніклі ў парадыгме пасля 2-й палаталізацыі праз прыпадабненне па аналогіі, прынялі канчатак -w61.
У месным склонс адзіночнага ліку ў тэксце тэфсіра з’яўляюцца два канчаткі -'е і -й, дыстрыбуцыя якіх адпавядае дыстрыбуцыі ў сучаснай польскай мове. Канчатак -'е з’яўляецна ў назоўніках, якія канчаюцца на цвёрды зычны. Пры гэтым адбываецца змякчэннс канца асновы, якое паказваецца на пісьме толькі пры фанемных парах цвёрды мяккі, для якіх арабскі алфавіт дае парныя графемы62: rekl kabil(i і beda moja ja-m slabSij w rozume iebim йёіпіі tak jako oto ta wrona (87a4), ja-m wenk^ij jest za cebe й skarbe i powainejSij w narodze (234a2), rdskoSiijq se na tim swece (326a3), ne-ma prijjjsc na nich menka owSem prijdze w nespodzewanim base (21 la6), wizwolilismi nucha64 i towaristwa jego cd z nim bili w okrence (320b8), on bendze й priSlim iiwoce jedin calij iz salichow65 (322a5).
58 A.p. fir'awn = фараон.
59 Ap. kafir = нявернік.
60 Гл. »> 10.7.3. Змена iM> еМ.
61 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 273.
62 Гл. »> 9.3.3. Выражэнне палатальнасці.
63 Ap. Qahil = Каін.
64 Ap. Nuh = Ной.
65 Ap. salih = праведны.
Канчатак -u (-w) з’яўляецца пры асновах, якія канчаюцца на мяккі альбо гістарычна мяккі зычны ці на велярны Ik, g, ch/: spitajq й cebe і muchemmed д gorach і w sondnim dnu cd z nich bendze (253b4), pbcongnqjich dd wrajbncej wodi a potim w ognu bendq gdric (389a4), i wzeli-se za te droge na rnoru cudowno kendi riba Sia (236b8), prildiiS rence do serca й frasUnkU na to cd se widald (234b3), pane bote naS pewne mi sliSelismi w duchu gios (58b4)66. Назоўнік dom (дом) захаваў першапачатковы канчатак -й з w-скланення: pan bog diiwi i йтдгі tv dpmu i na drodze (54b8). Як рэдкі выпадак беларускага ўплыву належыць разглядаць месны склон на -е замест -й ў назоўніку копіес (канец): oni Ыіі w jednem kdnce tej pedari (23ІЬЗ).
Асабліва звяртае ўвагу канчатак меснага склону на -і ў назоўніку dzien (дзень) у звароце we dnie і w посў1 (днём і ноччу), які сустракаецца рэгулярна: wspominaj boga swego mnoge i chwal-gb w noci i we dni (44al), bbndz s-timi cd wziwajq boga swego й kUSliikach№ we dni i w wedor i w noci (233a3). Таксама як выключэнне месны склон на -і ўжываецца ў назоўніку катіеп (камень): dbwescilismi do mojieSe proroke k'edi iondali wodi liidze jego iebi wderil laskq swojq pd kameni (132a7).
КНІГІ ОНЛАЙН
