Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Назоўнікі dzien (дзень) i kamien (камень) першапачаткова належалі да п-асноў69. Назоўнікі я-асновы ў сваім развіцці перайшлі спачатку да /-асноў, а пазней разам з апошнімі дауо-асноў70. Месны склон адзіночнага ліку назоўнікаў з іі /о-асновамі рэгулярна паказвае канчатак -і, які, аднак, у польскай мове ўжо вельмі рана быў выцеснены канчаткам -й з w-асноў71. У беларускай мовс пры мяккіх і гістарычна мяккіх асновах з’яўляецца канчатак -і || -у. Такім чынам, канчатак меснага склону адзіночнага ліку на -і ў дадзеных назоўніках (dzien, kamien) можна расцэньваць як беларускі ўплыў. У звароце we dnie і w посу (удзень і ўночы) з месным склонам we dni мае месца застылая архаічная форма.
Арабізмы часта ўтвараюць месны склон адзіночнага ліку на -й па схеме мяккай асновы, у тым ліку тады, калі мае месца цвёрдае заканчэнне асновы: ne-mejce za chela?2 opiiSdac cerimoni boite cd se dinq w kjejbeju’3 (82a6), bog laskawij mildserdnij na ‘er Su™ majstace oponowal-se mbcq swojq (247a7),
66 Параўн. Brauer (1969), Bd. 2, p. 54. У тэксце тэфсіра пры асновах, якія канчаюцца на
велярныя /к, g, ch/, у месным склоне адзіночнага ліку не сустракаецца ніводнай формы
з канчаткам -'е (< -ё) і першай палаталізацыяй.
67 Параўн. Strutynski (1993), р. 87.
68 Тур. ku$luk = раніца.
69 Гл. Brauer (1969), Bd. 3, р. 19.
70 Параўн. Rott-Zebrowski (1993), р. 98.
71 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 273; гл. Strutynski (1993), р. 87.
72 Ap. halal = дазволены, дазволенае.
73 Ap. ка‘Ьа = Кааба.
74 Ар. ‘агк = трон.
ne-bendzece se zlonbac z newasti ani Idtrdwac ani lajac kbgb ani-se bic u chagu^ (26a7), bznajmilismi do sinbw izra’ elsk'ich w k'it'abid6 fewrifu11 de mace zblondzic na zemi dwa razi (220a 1), cd wl tajice b muchemmedu i cd jawnb dinice (12b8), i liidze pismeni de go wi spredajce-se b ibrahmmn (46a2).
Аднак y некаторых частаўжывальных арабізмах рэгулярна сустракасцца месны склон на 'е: tak ted. Upbwadam w tint korane19 liidzom s-koidego podobenstwa (235b8), stawajce й nemaze i widawajca zek'at'™ i dzesencina (16b3), zabil dawudM galUt'a*2 a potim pb taliice^ bddal diwidbwi pan bog krolewstwe (34a2)84.
12.1.7. Клічны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду
У клічным склоне адзіночнага ліку ў польскай мове ўжываюцца два канчаткі -е і -й. Канчатак -е сустракаецца пры цвёрдых асновах, да якіх першапачаткова прыраўноўваліся таксама асновы на /к, g, ch/, якія ў далейшым зведалі змякчэнне пасля першай палаталізацыі, але неўзабавс ператварыліся ў застылыя архаізмы. Канчатак -й з’яўляецца пры мяккіх і гістарычна мяккіх асновах. а таксама пры асновах на /к, g, ch/i5.
У тэксце тэфсіра функцыю клічнай часціцы выконвае часцей за ўсё турэцкі выклічнік і (о!)86 і нскалькі радзей арабскі выклічнік уа (о!)87. Гэтая клічная часціца часта з'яўлясцца ў формуле: і muchemmed альбо ya muchemmed = “О, Мухамад!”, якая часта ўстаўляецца ў тэкст перакладу як экзегстычны дадатак: di-ne patriS і muchemmed na rich ktbre rekid se jim zatrimajce bd wojni rence wade a bni wojni ibndajq (69b3), mow ja muchemmed pbpelgrimiljce i pbchodzece pb zemi (321a7). Звяртае на сябе ўвагу тос, што імя ўласнае Мухамад у названай
75 Ар. hagg = паломніцтва.
76 Ар. kitab = кніга.
77 Ар. tawra = Тора.
78 Ар. Ibrahim = Абрагам.
79 Перс. namaz = рытуальная малітва.
80 Ар. zaka = міласціна.
81 Ар. Dawud = Давід.
82 Ар. Galut = Галіяф.
83 Ар. Talut = Гідэон.
84 Параўн. Akiner (1978), р. 235; яна канстатус наяўнасць меснага склону на -е, асабліва ў арабізмах з /т, Ь, п/ у канцы слова.
85 Наконт развіцця клічнага склону гл. Klemensiewicz (1965), р. 274.
86 Турэцкі выклічнік і (о!)таксама часта функцыянуе пры славянскіх словах як клічная часціца і ў гэтай функцыі яго нельга пераблытаць са злучнікам і. Параўн. таксама Антоновнч (1968), с. 21. Антановіч лічыў ужыванне турэцкай клічнай часпіцы паказчыкам турэцкага пасярэдніцтва ў тэксце тэфсіра.
87 У транслітарацыі арабская клічная часціна уа з’яўляецца ў форме , і яе нельга блытаць з асабовым займеннікам ja (я).
формуле, як правіла, не прымае клічнага канчатка і застаецца без склонавага канчатка. Там, дзе яно скланяецца, з’яўляецца канчатак -й, як пры мяккіх асновах: mow I muchemmedu bole naS кгоій dajeS krolewstwa і skarb кбтй cheek (42а7), mow ja muchemmedu bog wjadbmkij Нкй jich (232b2).
У клічным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду ў тэксце тэфсіра сустракаюцца канчаткі -е і -й, якія кампліментарна падпарадкоўваюцца цвёрдым і мяккім асновам.
Пры цвёрдых асновах з’яўляецца канчатак -е: mbwq pane bole пак pewne ml werami tobe (41a7). Арабізмы з цвёрдым заканчэннем асновы, як правіла, таксама прымаюць канчатак -е\ rekli di-ti-prikedles do nas s-prawdq ibrahime (260a 1), rekl mbjlek I jerajune pewne ja poslem prbrbk'em dd pana boga megb (126b5). Выключэннем, як ужо тлумачылася вышэй, з’яўляецца толькі імя ўласнас Muhammad.
Пры асновах на велярныя /к, g! сустракаюцца архаічныя формы са зменай гука /к, g/ > /с, z/ паводле першай палаталізацыі: jesli prijdze jim jaka prigoda mbwq to mami prorobe dd cebe (70a 1), i tHlajonci-se prorobe pbwstan postrak i na’utaj lud swoj (474a2), chwala tobe bbie (325b6).
Спарадычна канчатак -e падлягае аканню l-el >l-al: rekl do bjea swegb i ojba (emu ti slUiik klanajes-se temu co ne-sliki am tel widzi (243a7), i ojia ne-slul i ne-klanaj-se Setanu balwanu (243b2).
Канчатак -u выступае пры мяккіх i гістарычна мяккіх асновах: rekli izra’е Hi ci i mojieku йСіп nam bbgi jako oni majq bbgi bsbbliwe (129a4), rekl i pane karmicelu moj pewne ja tobe $e pdlecam (174b5), rekli ej zacnij kenslerii pewne jest й negb bcec starbsci welk'ij (188b3), rekl i zwpdzicelu cd tobe stalo le ^-ti ne-bil z bnimi klanajbncimi (204a8). Як правіла, клічны склон на -й ўтвараюць таксама назоўнікі з асновай на /к, g, ch/\ rekl do hariina** aj jak'ij to zlij namesniku (130b4). Як звычайнае выключэнне пры назоўніку syn (сын), які першапачаткова належаў да u-асноў, клічны склон рэгулярна ўтвараецца з канчаткам -ui9: rekl djcec і sinu moj ne-pdwadaj widzena swegb (18 lb2).
12.1.8. Назоўны склон множнага ліку мужчынскага роду
У сучаснай польскай мове ў назоўным склоне множнага ліку мужчынскага роду сустракаюцца чатыры канчаткі: у множным ліку не мужчынска-асабовых назоўнікаў ужываецца канчатак -у || -і (пасля /к, gj) пры цвёрдых асновах і канчатак -е пры ўсіх мяккіх асновах. У множным ліку мужчынска-асабовых назоўнікаў з’яўляецца канчатак -і || -у (пасля асноў з гістарычна мяккім заканчэннем), а таксама канчатак -owie з м-асноў у шэрагу мужчынска-асабовых назоўнікаў90.
88 Ар. Нагйп = Арон.
89 Параўн. Strutyriski (1993), р. 88.
90 Наконт развіцця назоўнага склону множнага ліку гл. Klemensiewicz (1965), р. 275 278.
У тэксце тэфсіра ўсе названыя канчаткі знаходзяцца галоўным чынам у іх сучасных дыстрыбуцыях. Сустракаецца некалькі адхіленняў у размеркаванні асобных канчаткаў, якія былі абумоўленыя беларускім субстратам і працягам існавання архаічных формаў.
У множным ліку не мужчынска-асабовых назоўнікаў пры цвёрдых асновах у сучаснай польскай мове з’яўляецца цвёрды канчатак -у, які рэалізуецца як -і пасля велярных Ik, gP'. Арабскае пісьмо тэксту тэфсіра не адрознівае галосных /у/ і Ш. Якасць канчатка, аднак, пры фанемных парах (цвёрды : мяккі), для якіх ужываюцца парныя графемы, паказваецца непасрэдна праз напісанне цвёрдай альбо мяккай зычнай графемы92: tak'e dekreti nalepSe dowodi s-pisma (67b7), mowq dtd te obrazi bblwani pridinci naSi й bdga (161b3), spredk'i dinili polkj. nektore s-pojsrodku ich (404b5), ummet'P3 prizwani bendq dd ksong jich (410Ы).
Канчатак -e94 з’яўляецца пры ўсіх асновах, якія канчаюцца на мяккія альбо гістарычна мяккія зычныя, такія як /I, j/, незалежна ад таго, ідзе размова пра не мужчынска-асабовыя альбо мужчынска-асабовыя назоўнікі множнага ліку: falkiwim wikladem zamiitek й wari udinili abi liidze wzeli-se za ten faldwij wiklad (40a7), й nego sq klude nebesk'e i zemsk'e (396a8), zapewne dni nam stroge nepri jacele (296a6), takowe nacije sq bbiwatele rajii dni w tich wednimi sq (162b6), ci ktdre bojon-se pana bdga swego dla nich jest raje cekq spod nich rek'i (41a5). Гэты канчатак таксама можа падлягаць аканню і тады запісвацца як -a: pewne obiwatela tich mjdst i wsi Uwerili (126a2). Канчатак -e назоўнікаў з мяккімі acновамі рэгулярна з’яўляецца ў абазначэннях асобаў на -апіп: mowci wi do nich bondzca wi swjddkami na tim de mi musulmane iestesmi (46al).
Пры мяккіх асновах можна назіраць пранікненне канчатка -і (-і || -у) паводле ўзору цвёрдай асновы, што можна расцэньваць як інтэрферэнцыю з беларускім субстратам. У якасці дапаможнага фактара для гэтага ў фанетычнай сферы можна назіраць тэндэнцыю да рэдукцыі ненаціскога lei > Н, yPs\ bendze тй polawica s-tego cd liidzi dinq (70b6), a jesli ne-daS jim s-tego w ten das dni tdbe newdzendni neprijaceli (151a4), rekl Hit96 dtd te gosci mojepreto ne-hanbice mne w nich (206al), a ti ne-bilas pri nich k'edi riicali pisari kelem91 ich (44a4), ta ksenga koran rozsondk'i moje mbndre wirSi (170a6), nech posci dwa mesonci ne-rdzriwajdnc (445a3).
91 Гл. Strutynski (1993), p. 89. Канчатак -y быў перанесены з вінавальнага склону множнага ліку і з XVIII ст. цалкам выцесніў у множным ліку не мужчынска-асабовых назоўнікаў першапачатковы палатальны канчатак -і.
92Гл. »> 9.3.3. Выражэнне палатальнасці.
93 Ap. umma = рэлігійная абшчына. Графема ta’ = t’ не выражае змякчэння, а адпавядае этымалагічнаму спосабу напісання, які большай часткай захоўваецца ў запазычаных арабізмах.
94Пра розныя этымалогіі гэтага канчатка гл. Klemensiewicz (1965), р. 276-278; Brauer (1969), Bd. 2, р. 87-88.
95 Гл. »> 10.8.1. Звужэнне ненацісковага /е/ > Н, у/. Параўн. Kurzowa (1993), р. 168.
96 Ap. Liit = Лот (імя ўласнае).
97 Ap. qalam = трысняговае пяро.
Наадварот, пры цвёрдых асновах, здаецца, можна назіраць пранікненне канчатка -е: abi-chodzili okrente wad w nich watrowq mocq nadq (409a2), tam ie sq palaci i majstate wisok'e (488a6)98. Але, магчыма, y абодвух прыкладах, okr^te i majestate, размова ідзе толькі npa scriptio defectiva ненаціскнога галоснага /а/ праз fatha = е, якой перадаецца канчатак -а. Назоўны склон множнага ліку на -а распаўсюдзіўся з XV ст., асабліва ў лацінізмах, і аказіянальна гэты канчатак ужываўся таксама ў польскіх словах". У тэксце тэфсіра ў лацінізмах спарадычна сустракаюцца прыклады ўжывання канчатка -a: pretd te pilste fundamenta znakomiti jich mekkane jiii ne-iije tam pd nich tilkd trocha noc abo dwe (316a5). tak'e ludze majq bic na prawici i rejestra wprawej renca i ci zas ktdre sq newernikami ajet'dm'00 korannim dni sq na lewici i rejestra jich w lewej rence (490a2). Назоўнік okrqt (карабель) таксама сустракаецца з канчаткам множнага ліку -a: chodzq okrenta pd тогй jako gori jesli zachce uspokoji wjatr pretd bendze stal cicho na werchii mora (398b7).
КНІГІ ОНЛАЙН
