Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Можна прывесці толькі адзіны прыклад давальнага склону множнага ліку на -іт. Гэты канчатак можна было б патлумачыць тэндэнцыяй да звужэння галоснага перад насавымі14’: takowim ludzim zaplata ich odpuSdene grechow dd boga (52b2). Але, верагодна, размова ідзс толькі пра арфаграфічную памылку, бо іншыя прыклады адсутнічаюць.
12.1.11. Вінавальны склон множнага ліку мужчынскага роду
У вінавальным склонс множнага ліку ў неадушаўлёных назоўніках з цвёрдымі асновамі дагэтуль працягвае існаванне канчатак -у || -і (пасля /к, gf з былых оі г/-асноў. У неадушаўлёных назоўніках з мяккімі асновамі паўсюль стаў прадуктыўным канчатак -е з былых joальбо л-асноў. У назоўніках, якія абазначаюць мужчын, ужо ў XVI ст. можна было назіраць выкарыстанне формаў роднага склону ў функцыі адушаўлёнага вінавальнага склону. Але катэгорыя адушаўлёнасці набыла сістэмны характар толькі з XVII ст. У далейшым формы вінавальнага склону адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду выкарыстоўваліся як стылістычны сродак і пераважна ў пэяратыўным значэнні144.
У неадушаўлёных назоўніках з цвёрдай асновай у тэксце тэфсіра звычайна сустракаецца рэгулярны канчатак -і (-у || -і пасля /к, g/j: widzice okrenti rozdzelajonc wodi w тдгй (208a8), wikbwali s-kamene w skalach sobe domi (206b2), i wdinilismi jich prowroconimi werchi domow na dol a fundementi na werch (206a5), odwrocimo dd nich zlosci i grechi ich (320al), tak oznajmuje pan bog warn rozsbndk'i swoje (95a2). Канчатак -i (-y || -ij выступае таксама
142 Пастаноўка займенніка жаночага роду jq з’яўляецца інтэрферэнцыяй з арабскім тэкстам; гл. »> 2.3.3. Пранаміналізацыя і адносны даданы сказ.
143 Гл. »> 10.4.2. Закрыты галосны ІёІ', 10.7.3. Змена іМ> еМ.
144 Наконт развіцця вінавальнага склону множнага ліку гл. Klemensiewicz (1965), р. 281-282.
ў запазычаных арыенталізмах: wistawuj nemazi^5 na Stronach dwuch dzennich ewle'^ ik'indi'41 i na pedich godzinach achiam'^ dd nod i jet’ci'49 (180a8).
Пры мяккіх i гістарычна мяккіх асновах y тэксце тэфсіра, як правіла, з ’яўляецца польскі канчатак -е: bdwrocil dd nich grech i zwitaje dobre (415a6), spUscilismi deig na nich kamene sardane i ogen od pekla (206a5), zsilal z neba deig i wiprowadzil tim owoce jedne za drilgich rozne i smak'em i kolorem (356a6). Канчатак -e можа таксама падлягаць аканню: spUscilismi deig na nich kamena sardsta (124b4). Назоўнік dzien звычайна ўтварае вінавальны склон на -it nech posci tri dm (95al)150.
Паралельна звычайнаму польскаму канчатку -е пры мяккіх і перш за ўсё пры гістарычна мяккіх асновах можна назіраць пранікненне беларускага канчатка -у || -і паводле ўзору цвёрдай асновы: grizq na was paid swoje dd zlosci (51a6), reknq albo ne-bilismi z-wami demii nam zdobid ne-dzd'ice (77b8), prida moc bode na funduSi ich i stronsla fundamente i dbwalili-se (209a5), i iidnilbi tobe palaci majstate (288b3), i na’ Udlismi-go remosla warn panceri robic warn dla zaSdcena was ddpripadkbw (261b3).
Гэта, здаецца, магло прывесці (параўн. назоўны склон множнага ліку) да пераносу канчатка -е на цвёрдыя асновы ў назоўніках fundament (фундамент) і majestat (трон) з вышэйпрыведзеных прыкладаў: prida mdc bode nafilndilSi Ich i stronsla fiindamente i obwalili-se (209a5), i iidnilbi tobe palaci majstate (288b3). Наадварот, больш верагодным з’яўляецца тое, што мае месца scriptio defectiva ненаціскнога канчатка -alsl толькі праз fatha = е. Тыповы для запазычаных слоў канчатак вінавальнага склону множнага ліку -а выразна дэманструе, напрыклад, назоўнік сугкіеі (круг); тут меліся на ўвазе кругавыя арбіты планет: ne-stworil pan bog to wdtko tilko dla prawdl i dla slitSnosci oznajmiijdnc cirkla jich chodzena ciidowegd (160a6).
У адушаўлёных назоўніках для абазначэння жывёл паўсюль з’яўляюцца формы рэгулярнага вінавальнага склону множнага ліку на -і (-у || -/) пры цвёрдых і -е пры мяккіх асновах: dwornoge bidlo stworilem [...] і ted kdne i тйіі i osll dla wsedena na nich i dla ozdobi (207b7). У тэксце тэфсіра пры абазначэнні жывёл няма формаў роднага склону ў функцыі вінавальнага склону.
145 Перс. namaz = рытуальная малітва. На базе арабскага пісьма ў (перс.) namaz > (польск.) nemaz = малітва не можа быць выражана якасць канчатка -у альбо -і, бо з персідскай арфаграфіі захоўваецца неэмфатычная і мяккая ў польскай мове графема zay = z, якая не абавязкова выражае змякчэнне.
146 Тур. ogle = поўдзень, паўдзённая малітва.
147 Тур. ikindi = час пасля поўдня.
148 Тур. adam = вечар. Тут маецца на ўвазе вячэрняя малітва.
149 Тур.уа/5і = час каля 1-2 гадзін пасля заходу сонца. Тут маецца на ўвазе пятая абавязковая малітва, якая выконваецца ў гэты час.
150 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 281: “Tylko rzeczownik dzien przyjmuje koncowk? -i: dni od tematow na -i”.
151 Параўн. »> 12.1.8. Назоўны склон множнага ліку мужчынскага роду.
Утварэнне катэгорыі адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага роду ў польскай літаратурнай мове прыпадае на XVII ст.152 У тэксце тэфсіра пры абазначэнні асоб мы сустракаем змяшэнне першапачатковых формаў вінавальнага склону на -у || -і і формаў родна-вінавальнага склону.
Прыклады першапачатковага вінавальнага склону множнага ліку ў абазначэннях асоб мужчынскага полу: і ci ktore Iman'53 prijenli ne mejce za prijaceli'54 i ne Utriwajce tajemnici tim cd ne z wan waSej (51a2), udinilibismi z-was anjdli (404a8), pretd wrUcil-se dd liidzej swojichfera ‘Un155 i zebral wSitk’e dardwnik'i potim priSedl na plac naznadonij (250a5), pan bog ne odpUsci i ne-zmiliije-se nad timi cd spdlentnik'i jemii pripisujq (75a2), wdinilismi w nasenti jego prorbk'i i dalismi jim ksenga t'ewrit'^6 in^Tli51 zebiir'™ (322a4), zabijali sini waSi i Siwili i sromocili Soni waSi i сйгк'і waSi (129a8), mow weroncim musulmankbm nech tulajq odi swoje i zakriwajq i ne-patrq na cildze menSi159 (282a3).
Паралельна выяўляецца родна-вінавальны склон: pan bog waS zgiibi neprijacbl waSich (128a4), Hmdrili albo zatopili anjolow w newerenstwa duS jich (209b 1), pewne oni bendq zwodzic mek’k’ejsk'ich'60 newernikow dd drogi dobrej (403a4), zapewne Ubinilismippslpw naSich prorokow laskq odpana boga twego (406a6), rekl fera’йп'м zaraz kaSc zahijac sinow jich a Siwe sostawic i sromocic Son162 ich (128al), potim tiwolnimi pbslancdw naSich tich ktore Hwerili oto takpowinenem i naleSndsc moja na nich uwolnic i ratowac werbncich musulman (169b3). У назоўніку obywatel (жыxap) побач з канчаткам -ow з’яўляецца канчатак -ew як графічна-фанегычны альбо як марфаналагічны варыянт: pricisnelismi obiwatelow tich mjast napascami i bedami (125b8), wignali z mjasta agibtH bbiwatelew tego masta (127b4).
У назоўяіку ludzie (людзі) канстатуецца ваганне паміж канчаткамі -і і -е, што было тыповым для польскай літаратурнай мовы да XVII ст.163: zapewne mi spUscimi deS^ na lUdzi tego meikana sarke ogen i kamene (322b8), newernikami sq
152 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 281. Параўн. Lapicz (1986), p. 166.
153 Ap. Iman = вера.
154 У дадзеным прыкладзе prijaceli трэба звярнуць увагу, што адсутнічае польская перагаласоўка, таму гэтую форму можна прачытаць па-беларуску прыяцелі (польск. przyjaciele) і вызначыць мяккі канчатак -і. Параўн. Klemensiewicz (1965), р. 282: “Rzadko trafiaj^ si? formy przyjaciofy, nieprzyjaciofy z koncowk^ -y na wzor rzeczownikow twardotematowych”.
155 Ap.fir'awn = фараон.
156 Ap. tawra = Topa.
157 Ap. ingil = Евангелле.
158 Ap. zabUr = Псалмы.
159 Польск. mqz = муж; мн. л. m^zy || m^ze. Тут зноў паказваецца пранікненне канчатка -у || -і назоўнікаў з цвёрдымі асновамі ў назоўнікі з мяккімі і гістарычна мяккімі асновамі. Параўн. 12.1.8. Назоўны склон множнага ліку мужчынскага роду.
160 Ар. Макка = Мекка.
161 \p.fir‘awn = фараон.
162 Наконт вінавальна-роднага склону множнага ліку жаночага роду гл. 12.3.11.
163 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 282: “Forma ludzi (wiasciwa tematom na -i) i ludzie (na podobienstwo tematow na -jo) waha si? w tym okresie od czasow najdawniejszych”.
і zwedzq lUdzi dd drogi baiej (80b4), a wi lebisce bill swjddkami na liidze posledne le prdrdci prikaz bblij dbnbsili (271b8), dtd ten k'itabw ksenga zeslalismi jq tdbe lebis wiprbwadzil ludze bd cemnegb blondU dd swjatlbsci (197a6). Паралельна таксама выяўляецца родна-вінавальны склон з тыповым канчаткам -ej, які можна разглядаць як беларускі ўплыў: ml zapewne wigubimi ludzej dtd tego masta (322b3).
У цэлым мы знаходзім y тэксце тэфсіра ў абазначэннях асоб мужчынскага полу формы першапачатковага вінавальнага склону некалькі часцей, чым родна-вінавальнага склону165.
12.1.12. Творны склон множнага ліку мужчынскага роду
У польскай мове ў творным склоне множнага ліку да XVI ст. быў прадуктыўным канчатак -у || -і (пасля к, g) назоўнікаў з былымі оі ўо-асновамі. У назоўніках і-, йі n-асноў ужываўся канчатак -ті; ён распаўсюдзіўся таксама на былыя /о-асновы. Спарадычна ў друкаваных выданнях XVI ст. можна яшчэ знайсці канчатак -ота, пераняты з парнага ліку, які, аднак, не стаў прадуктыўным. Канчатак -аті, які пранік з <з-скланення назоўнікаў жаночага роду, да XVI ст. можна было сустрэць у назоўніках мужчынскага роду толькі зрэдку. Але ён распаўсюджваўся ў XVI ст. усё мацней і, нарэшце, цалкам выцесніў усс іншыя канчаткі (-ті, -ота, -у || -і)166.
У творным склоне множнага ліку ў тэксце тэфсіра сустракаюцца ўсе чатыры канчаткі: -аті, -ті, -у || -і і -ота.
У цвёрдых асновах часцей за ўсё выяўляецца канчатак -аті, які пранік з а-скланення назоўнікаў жаночага роду: prijdzq ze-wSitk'imi barownikami wjadomimi (\Tla.3),je$li ce ddtkne dlldhwi bog zawadq chbrbbq bedami pripadkami nicht to bdjbnc ne-mole tilko on (169b8), dni sq medzi was sliichajbncimi Spegami (150a4), Udinil was namesnikami krdlamipb lUdzech ‘addwich'6g (123b8), zeslal warn ksenge koran djet'amb69 rbzdzelami (110b2),pa«
КНІГІ ОНЛАЙН
