Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
-ami (-ami)
4 (,-У II -0 (рэдка)
-mi (-mi) (мяккая, гістарычна-мяккая)
-ima (-ута) (парн.) (рэшткі: oczyma)
Мссн.
-'е (< *-ё)
-'а (< 'е) (аканне)
-u (-й) (мяккая, гістарычна мяккая; к, g, ch)
-ach (-ach) (л-скланенне)
-'ech (<*-ech) (вельмі рэдка)
Клічны
-
-
Прыклады канчатка -о: priSed do nich roznimi cudami rekli to jest darodzejstwo welk'e i jawne (453a3), ne-jest to tilkd slowo Ійск'е (474b 1), ne-odpadne z-drewa i jedin list tilkd za wjadomoscq jego anitei zarno w cemndsci zemi (104b3), nic ne-jest' poilce tego dodasnego swjata tilkd igrisko i oSUkanina192 ale wednij swjat lepSij jest (101b7).
Пад уплывам акання з ’ яўляецца канчатак -а, які звычайна запісваецца scriptio plena праз alif+fatha = a: pewne na cebe preklenstwa di dd dna sondnego (204b2),
192 Польск. oszukanina з’яўляецца аўгментатыўным утварэннем з суфіксам -іпа. Параўн. Budziszewska (1994), р. 101.
w ten das k'edi priSed dd nich koran swentij rekli oto ten koran jest darodzejstwa a mi zas pewne temii koranu newernikami jest (402b3), priSlo dd nas pisma naSe (255a2), rekl i lUdze moje fi-ne-moje jest krolewstwa agipt' (404al). Аднак рэгулярна з’яўляецца рэдукаваны спосаб напісання (scriptio defectiva}, ненаціскнога канчатка -а (< -о) толькі праз fatha = е, так што замест этымалагічнага канчатка -о ў транслітарацыі можа з’яўляцца -е: ne-jest ten koran tilko klamliwe slowe (288a2).
Прыклады этымалагічнага канчатка -e, які ў арабскім пісьмс звычайна запісваецца праз fatha = е: mow jam muchemmed Ci-td jest' lepSe pdiice di-teZ raj wednij (288b7), zwicenZone jest konstantin polej" grecija (326b 1), h’ ten dzen lepSe jest meSkane (289b5), dla nich jest na tim swece poniiene i potenpene (88b4).
Канчатак -e, як правіла, таксама падлягае аканню: bjada warn spasena boZZe lepke jest dla tich cd Hwerili (318b2), pewne te peklo barzo zle pomekkana i mejsce zle (292b6), cheramem'95 Udinil pan bog na nego raj i mejsca'96 lego jest' narw peklo (93a4).
Канчатак заўсёды запісвасцца дэназалізавана толькі праз fatha = е: pewne mi swestiijem cebe sinem ime іетй jechja'M (14lai). Насавы -e, дэназалізаваны ў канцы слова, звычайна падлягае аканню І-еІ > І-аІ'": н’ іта boga laskawego miloserdnego (6al).
Гук -е, які знаходзіцца ў канцы слова, часта пераходзіць у -о, што з’яўляецца дыялектнай асаблівасцю беларускай мовы200. Таму часта сустракаюцца гакія формы, як slonco (сонца), miejsco (месца), serco (сэрца): і ojde pewne ja widzalem widzene jedinasce gwazd i slonco i mesonc (181 bl), iprorode wojUj newernikow Sablo i ne-dowerkow grom jenzik’em i bondz dUZim strogim nad nimi i mejsce jich ustawiine peklo ej jak’e zle mejsco (461 a5), lipej-bi-se dspdkdjild serco moje (35b5).
12.2.2. Родны ckaoh адзіночнага ліку ніякага роду
У польскай мове яшчэ да пачатку пісьмовай традыцыі ў родным склоне адзіночнага ліку ніякага роду як адзіны флексійны афікс усталяваўся канчатак -а201.
193 Ар. уа = клічная часціца.
194 Польск. Konstantyn pole = “Канстантын поле”; народнае этымалагічнае тлумачэнне Канстантынопаля.
195 Ap. haram = забаронены, забароненае.
196 У назоўніку miejsce (меспа) у тэксне тэфсіра часта знаходзіцца варыянт mejsco, таму таксама можа мець месца аканнне lol > ІаІ', гл. ніжэй.
197 Ар. паг = агонь.
198 Ap. Yahya = Ян.
199 Параўн. Klemensiewicz (1965), р. 301: “Тур siemi^ ulegl w roznych okolicach roznym modyfikacjom: albo powstala odmiana (ten) ramien ramiania, albo ramie ramia, imie imia, siemie siemia”.
200 Гл. »> 10.11. Змена /е/ > lol ў канцы слова.
201 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 302: Strutynski (1993), р. 96.
У тэксце тэфсіра канчатак -а, які пішацца scriptio plena праз alif+fatha = a, таксама выглядае цалкам дамінантным: wedliig primira abrahamowego (116а7), a k'edi obadq z-mejsca dalek'egb (288b4), idzce do pekla (365b7), wSitko bild ze srebra i ze zlbta (403al), kto zsila z neba deig (325b5), bog ktorij Hiinil dla was zeme griintem dla mekkanja ipodinil dla was na tej zemi drogi (401a5).
Канчатак -a часта запісваецца scriptio defectiva праз fatha e i тады перадаецца ў транслітарацыі як -е: reklismi jim ne-wipadajce s-prikezane granic (79a8), й spreianii noci se-dnem znak'i jedinostwe boiiego (58bl), swestujem cebe sinem ime jemd jechjd2m ne binilismi tek'egopred tim imene203 (241 a 1).
12.2.3. Давальны склон адзіночнага ліку ніякага роду
У давальным склоне адзіночнага ліку ў польскай мове яшчэ да пачатку пісьмовай традыцыі ўсталяваўся канчатак -й назоўнікаў з оальбоуо-асновамі204.
У тэксце тэфсіра сустракаецца выключна канчатак -й, які запісваецца альбо scriptio plena праз waw + damma = й, альбо scriptio defectiva праз damma = u: ne-weril pismii boga swego i menkom poslednim twardim (255a3), ne-pristoji sloncu abi chodzilo pd stompnach mesondnich (361a4). ne-werili oni prikezanii Ьдііетй (79bl).
Звяртае ўвагу форма назоўніка cieig (цяля) з «/-асноў са скарочанай формай пашыранай асновы: mowili ne-zabawimi-se mi w pekle tilko dni cd celcii klanali-se (42a4).
12.2.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку ніякага роду
Вінавальны склон адзіночнага ліку ў тэксце тэфсіра паказвае той самы інвентар канчаткаў, што і ў назоўным склонс, а менавіта -о, -е, -е (< -^) і на базе акання таксама -а (< -о, -е)205.
Прыклады канчаткаў -о і -a (< -o): ja tilko warn donoke boite slbwo (41b7), nagotowalismi jim me jscb206 peklo (228b8), wriicajce ionam swojim wand SlUbne (60a3), trimajq pismo boZie koran i postrakene jego na Siderstwa na Sard (236a4), dalismi dawidowi dd nas welkq swentobliwosc i prorostwa i krblewstwa (348b7), ci ktore uwerili i btrimajq z-was kehidstwa207 (52b8).
202 Ap. Yahya = Ян.
203 За напісаннем imene належыць разумець (польск.) imienia, дзе канчатак -а, будучы ненаціскным, запісваецца ў арабскім пісьме рэдукавана, альбо scriptio defectiva, праз fatha = е. Можна з упэўненасцю выключыць тое, што пад scriptio defectiva ненаціскнога галоснага ІаІ разумеецца праславянскі канчатак роднага склону *-е назоўнікаў з асновай на -еп(гл. Brauer (1969), Bd. 3,р. 24).
204 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 303. Strutynski (1993), р. 97.
205 Параўн. »> 12.2.1. Назоўны (клічны) склон адзіночнага ліку ніякага роду.
206 Параўн. »> 10.11. Змена /е/ > tot ў канцы слова.
207 Ap. Sahid = пакутнік.
Прыклады канчаткаў -е і -a (< -e): dbaiice sldnce gdi bendze wschodzic (231Ь2), chtb Hweri bogii bendze dirigowal serce jego кй cerpliwosci (457a7), a potim pan bog k'edi zachce bendze tworic stworeneposledne (321a8), takowim ludzompremeni pan bog grech jich na spasena (293a3).
Прыклады канчаткаў -e (< -^) i -a (< nosi newjasta dzece i ne-rddzi ta newjasta tilko za wjadombscq Ьдііц (394b4), po’ bbwalalibi-se oltarl pustelnikow cerkwi greck'ij Skbli iidbwsk'e i medet'i rbzne cd wspominajq w nich ime botte (268a7), i to cheram™ cd zarznone na ima obrazow i balwanow (82b5).
У вінавальным склоне таксама дзейнічае беларуская змена канцавога -е > -о. Мы знаходзім, як і ў назоўным склоне, некалькі характэрных лексем, якія паказваюць гэтую змсну209: a potim Udinilismi slbnco drogo pokaziljdnce prikladem (291a6), nasladowali proroke w Casach barzo trudnich glbdnich pd tim co priSla wontapliwosc na serco jich (158a5), nadchnelismi diichem naSim w serco twojej matk'i (248b4). Тыповым для беларускай мовы і “палыачызны крэсовай" з’яўляецца назоўнік регіо (перл) у форме ніякага роду: windsice z nego ozdobi ochondostwa kamene perld nosice to na sobe (208a8).
Зусім рэдка ў тэксцс тэфсіра сустракаюцца арабізмы на -е, якія можна тлумачыць як назоўнікі ніякага роду: bote йСіп oto te mek'k'e2'0 mestem pdkdju (18a6), di-ne-widzq to ze zapewne ml iliinilismi k'e‘ebe21' chramem naSim spokojnim (326a3). 3 дадзенага сінтаксічнага кантэксту не вынікае з усёй яснасцю, ці сапраўды прыведзеныя прыклады функцыянуюць як назоўнікі ніякага роду. У наступным арабізме qibla = кірунак малітвы (у арабскай мове жаночага роду) з кантэксту робіцца зразумелым, што ён функцыянуе як назоўнік ніякага роду: пе-СіпіІет kible tobe ktbre Ыіо Im (2ОаЗ).
12.2.5. Творны склон адзіночнага ліку ніякага роду
У польскай мове ў назоўніках ніякага роду ў творным склоне адзіночнага ліку яшчэ да пачатку пісьмовай традыцыі пры ўсіх асновах усталяваўся канчатак -ет2'2.
У тэксце тэфсіра побач з польскім канчаткам -ет мы знаходзім яшчэ як марфалагічную інтэрферэнцыю беларускі канчатак -от, а пад уплывам акання -am.
208 Ар. haram = забаронены, забароненае.
209 Гл. »> 10.11. Змена /е/ > ІоІ ў канцы слова.
210 Ар. Makka Мекка. Makka, чый канчатак -a(tun) пры перайманні польскай мовай паказваецца як -е, у арабскай мове жаночага роду. Але звычайна арабскія назоўнікі жаночага роду на -a(tun) у польскай мове залічваюць да назоўнікаў мужчынскага роду, таму што яны прымаюць канчаткі -е/'альбо -ej. Гл. 12.1.1. Назоўны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду. Але гэты канчатак можна таксама тлумачыць як жаночы канчатак > -е.
211 Ар. ka'ba = Кааба. Звычайна арабскі назоўнік жаночага роду ka‘ba(tun) пераймаецца польскай мовай як назоўнік мужчынскага роду з канчаткам -ej kie 'bej.
2І2Гл. Klemensiewicz (1965), р. 303 f.; Strutynski (1993), p. 97 f.
У тэксце тэфсіра пры цвёрдых і мяккіх асновах выразна дамінуе польскі канчатак -ет: priSedl warn posol prorok s-prawdziwim pismem dd boga watte go (80b7), on zapewne mne naprowadzi direktorsk'im slowem {la ilaha ilia llah}212 i wdinil te slowa slpwam wednim i wekuistim (402b 1). preprawadzilismi sinow izrajelsk'ich morem (168Ы), on jest ktorij udinil slonca swjatloscq palajoncq a ntesonc oswecenem mnejSim (160a5). У назоўніках з n-асновай спарадычна паказваюцца формы без пашырэння асновы, як, напр., у назоўніку іті^ (імя): potim jich krikni ітет mojim (35Ь6). Прыцягвае ўвагу спосаб напісання канчатка -ет з папярэдняй графемайуя’ =j у наступным прыкладзе oblicze (аблічча) з гістарычна мяккім /с/ у канцы асновы: padaj dblidjem do zeml (44аЗ).
Паралельна сустракаецца, значна радзей, чым канчатак -ет, канчатак -от, які пранік з беларускай мовы: ne-pdsilami prorokow tilko swjdstujonc rajem a straSdnc peklom (236a3). boie moj prowadz me prowadzenom prawdziwim dd medineju1^ i wiprowadz mne prowadzenjdm2'5 prawdziwim dd k'e‘ebeju2lb (227a6), wolal boga swego wolanjdm mildoncim (240b5), mi drugij raz ne-powstanemi stworenjoni nowim (224a6), oni bili й nemazech212 swojich z-bojaznq boiq i z-gotowim sercom (272a3).
КНІГІ ОНЛАЙН
