Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Дэназалізаваны канчатак -q > o можа ў прынцыпе чытацца як беларускі канчатак вінавальнага склону -й, таму што ў даследаваным манускрыпце L у арабскім пісьме графічна не адрозніваюцца галосныя ІоІ і /й/. Асабліва прымальным было б яго чытанне як канчатка беларускага вінавальнага склону ў адназначна беларускіх лексемах альбо ў кантэксце з моцнай беларускай афарбоўкай: k'edi wizwolilismi go і semjU jeho wSitk'ich (368b3).
12.3.5. Творны склон адзіночнага ліку жаночага роду
Стараславянскі канчатак творнага склону жаночага роду *-ojq, *-ejq назоўнікаў з аабо уя-асновамі ў польскай мове скараціўся да аднаго доўгага задняга насавога, які ў XV-XVI стст. перайшоў у задні насавы галосны -q. У творным склоне жаночага роду ў польскай мове перамагае канчатак -q277.
У тэксце тэфсіра таксама вельмі рэгулярна ўжываецца польскі канчатак творнага склону -q: wSisci chwalq go chwalq (223b5), wrocili-se tq drogq sladeni tej rlbl (237a 1), k'edi zachcece radzic cd tajenme s-prdrdk'em pre to idzce wprbdi dd nego pred radq (446a6), i prorode grom newernikow Sablq i dwolidnikbw jenzik'em (153a3), iebi krol d tim wedzal ie ja jemu ne-jestem zrajcq (186a5).
Канчатак -q можа падлягаць дэназалізацыі, i тады на пісьме перадаецца толькі галосны -о: ne-iidawaj-se za swatom a za ipndzd swojq (397al).
Акрамя таго, y канчатак -q часта пранікае расчэпленая артыкуляцыя з тыповай вялікапольскай зменай l-q / > /-om/278: zapewne ja bojon-se Zebim ne-zgreSil bogii mojemu abim ne-bil karanij menkom dnja welk'ego (376Ы)279.
Побач з польскім канчаткам -q || -o || -om з’яўляецца як рэдкае выключэнне беларускі канчатак творнага склону -oju (-eju)2№: k'edi priSli posli naSi
276 Ap. sadaqa = міласціна.
277 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 291; Strutynski (1993), p. 107.
278 Гл. »> 10.5.3. Насавы o ў канцы слова.
279 Тым самым канчатак фармальна супадае з беларускім канчаткам -от твор. скл. адз. л. м. альбо н. р. (гл. вышэй). Тут таксама зноў маніфестуецца комплекснасць мовы тэксту тэфсіра, у якой розныя канчаткі пераходзяць адзін у другі дзякуючы разнастайным фаналагічным працэсам і, такім чынам, здаецца, змешваюцца марфалагічныя катэгорыі.
280 Канчатак -oju з’яўляецца архаічным. 3 XV ст. ён паступова выцясняецца новым канчаткам -oj; гл. Янкоўскі (1989), с. 164. Параўн. Lapicz (1986), р. 170. Перш заўсё архаічныя формы m-oju захаваў паўднёва-заходні беларускі дыялект; гл. Янкоўскі (1989), с. 124: “Вялікая частка паўднёвага захаду Беларусі захоўвае форму канчатка з -у: ead-ojy, зямл'-ojy, гул'н'-ojy, нов-ajy, добр-ajy”.
do obrahama z-semenbbju2SI rekli mi zapewne wigiibimi liidzej oto tego masta sq kriwdnikami dUS swojich rekl ibrahim jest tam brat moj Hit2*2 (322b2), i nawrotce-se dd boga swego s-kajetoju2^ i poddajce-se pod pdslUSenstwa jego (380a8), pod wladzejujego (474b3), z‘ejsoju sinem merjeminim2M (444a4).
12.3.6. Месны склон адзіночнага ліку жаночага роду
У месным склоне ў польскай мове сустракаюцца два канчаткі: 'е і -і || -у. Канчатак -'е з’яўляецца ў цвёрдых асновах, змякчаючы цвёрды канец асновы. Асновы з велярнымі зычнымі /к, g, ch/ у канцы пры далучэнні канчатка -'е (<*-ё) паказвалі змену гука паводле 2-й палаталізацыі. Канчатак -і || -у сустракаецца пры мяккіх і гістарычна мяккіх асновах. У XVI-XVIII стст. пры мяккіх асновах спарадычна з’яўляецца канчатак -ej, які перайшоў са скланення поўных прыметнікаў285.
У цэлым у тэксце тэфсіра мы знаходзім канчаткі -'е і -і || -у ў сучаснай дыстрыбуцыі. Канчатак -'е, запісаны толькі праз fatha = е, з’яўляецца пры цвёрдых асновах, змякчаючы канцавы зычны асновы. Гэта ясна выражаецца толькі ў выпадку парных фанем, для якіх у арабскім пісьме ўжываюцца парныя графсмы: zgineli na zore rand ne-pbmbglb jim bd tego to cd bill binoncimi (206b2), ne-kara was pan bog za-prisengi waSe cd zabiwace w mbwe ale tilko bendze karal za te co mocno bbbwonbece-se bbgii priyengq d zlame (94b7), gdi smi nacdwali pri skale pretd tam zapewne zapomnalem riba ne-zapomnalbim ale prez Setana tego tobe ne-wspdmnalem be tam riba (236b6), sprebalisce-se s-prorok'em w bitwe i ne-shichalisce-gd (54a 1), bendze dla nich ta menka dna sondnego i na wek'i bendq tam й hanbe welk'ij (293a2). Ясна паказваецца змякчэнне пры зубных It, dl > Іс', dzT. k'edismi naznabili na nego smerc ne-‘oznajmilismi jim smerci jego abi й roboce ne-Ustawali (349a7), jest i bil majstat jego na wodze (170b6), takowl nacije w rajach za ubink'i swoje dobre й welk'ej powadze bendq (469a2). Акрамя таго, велярныя Ik, g, ch/ паказваюць змену гука паводле 2-й палаталізацыі286: bendze mowil do liidzej w kdlisce (44a7), dzali b nawuce i w newinnbsci mbjej bendq wedzec (185b5), tilko to wSitkb napisalb se w matrice bbbej lewch-el-mechfUz2^ (354b7), ci ktore bili cerpliwimi naposlUdze bbbbej (393a8). tak wlasne w ksendze bbbbej lewch el-mechfUz
281 Гл. »> 3.2.1. Дзеяслоў “*siem^czowac" i назоўнік “*siem^cza".
282 Ap. Lilt = Лот.
283 Наконт kajeta || kajata = “дараванне, раскаянне" гл. »> 3.4 Фразеалагічныя дзеясловы.
284 Ap. ‘Isa Ihn Maryam = Ісус, сын Марыі.
285 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 291-292; Strutynski (1993), р. 107-108.
286 2-я палаталізацыя велярных у месным склоне на *-ез’яўляецца асаблівасцю, якая ўказвае на польскую і бсларускую мовы, у процілегласць рускай мове, дзе адбыліся выраўноўванні па аналогіі і скасаванні змен унутры парадыгмаў. Гл. Wexler (1977), р. 68. Параўн. Brauer (1969), Bd. 1,р. 189 f.
287 Ap. al-lawh al-mahfuz = “патаемная скрыжаль” на небе, на якой напісаны спрадвечны Каран. Параўн. »> 7.2. “Літоўская метрыка".
znabne napisana jest (339Ы). У назоўніку ksi^ga > ksigdzie рэдка з’яўляецца таксама беларуская форма kniha > knizie: w knife hofiej w korane (339a7), й knife jawnej (ЗО8Ь6). У наступным прыкладзе на аснове арабскага пісьма немагчыма дакладна вырашыць, разумеецца змена гука паводле 2-й палаталізацыі Ichi > Is/ згодна з польскай мовай альбо згодна з беларускай мовай Ichi > IsT. ci ktore newernimi sq w pise pbwafnej swojej (370a3 )288. Пры беглым спосабе напісання дзве графсмы, sin = s і ta s, часта немагчыма адрозніць. Аднак часта змена Ichi > Is'/ згодна з беларускай мовай сустракаецца ў польскай мове паўночных крэсаў як інтэрферэнцыя з усходнеславянскім субстратам289.
Як рэдкая з’ява сустракаюцца спосабы напісання канчатка-'е мсснага склону назоўнікаў з цвёрдымі асновамі праз alif+fatha = а, якія належыць тлумачыць як аканне: w tej strong swentobliwosc twari bofij (17a5), wibral go i iibinil lepSim nad was w sila i w па’йсе (33a7).
Мяккія або гістарычна мяккія асновы звычайна паказваюць канчатак -і || -у: popelgriniujce рд zemi pretd obabice jak'ij bil konec grebnikow newernich (3O8a8), abb ne-chbdzilisce pd zemi i ne-widzelisce jak'ij bil konec tim ktore bili jekbo pred nimi bili (384a7), wspbminaj boga twego w sercil i w duSi twojej s-plabem i z-bojaznq boiiq (136b6), a w tim zawolal na nego anol gebra il2W a on stal mbdlonci-se w kaplici (43b5), a liidze na lewici bendoncepek'elne sq cd weS ti 1 muchemmedaschab Sinial29' co za menka bendze (439a6), Ubinilismi lancilchi okowi rospalbne ognem na fiji tich ktore newernimi (35lb 1).
Як інтэрферэнцыя з беларускай мовай можа тлумачыцца ўтварэнне меснага склону адзіночнага ліку ў назоўніках жаночага роду на -га паводлс ўзору мяккіх асноў. Месны склон назоўнікаў жаночага роду на -га заўссды ўтвараецца з канчаткам -у292: zabawili-se w pebari293 jich trista hod (232b7), kofde dzece rodzi-se z-matk'i w wjari musulmansk'ej (329a5), prorok jeho milbst' modlU-se na chira299gori k'e'bejsk'ej295 i obailil gebra’ila296 stemponcego z neba (474al), pretd odkilpilismi go welk'im baranem na ofarl (367b5).
Як апіску або сінтаксічную памылку можна разглядаць канчатак -у ў наступным адзінкавым прыкладзе: і ne-chcq isc na wojne i sprabajon-se s-tobq o prawdi pd oznajmenu jim ie majo zwirchnbsc i wiktorijq a wlasne jako nechentne wlbkon-se
288 Параўн. »> 12.3.3. Давальны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
289 Гл. Kurzowa (1993), р. 208.
290 Ap. (jibrail = Габрыэль.
291 Ap. ashab aS-Simal = людзі левага боку; гэта значыць, людзі, якія ў Дзень Суда будуць сабраныя па левым баку; асуджаныя.
292 Параўн. »> 12.3.3. Давальны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
293 Польск. pieczara = пячора. Параўн. Grazyna-Ritter (1992), р. 74-75.
294 Ар. Ніга’/ Нага’ = Хіра гэта назва гары на паўночны ўсход ад Мсккі. У пячоры гэтай гары Мухамад, паводле ісламскай традыцыі, атрымаў першае адкрыццё (гл. ЕІ-2).
295 Ap. ка'Ьа = Кааба.
296 Ap. (jibra'll = Габрыэль.
na smerc і дпі йсекас wiglbndajq (137Ы). Гэтая форма, вельмі всрагодна, можа разумецца як памылкова напісаны родны склон адзіночнага ліку.
Ва ўсім тэксце тэфсіра нельга знайсці прыкладаў ужывання канчатка -ej са скланення поўных прыметнікаў, які ў XVI-XVII стст. распаўсюдзіўся ў польскай мовс пры мяккіх асновах.
12.3.7. Клічны склон адзіночнага ліку
У польскай мове пры цвёрдых асновах дагэтуль захаваўся канчатак клічнага склону -о. Пры мяккіх асновах ужываецца канчатак -е, які з XVI ст. выцясняўся канчаткам -о, таксама прадуктыўным пры мяккіх асновах. Да XVI ст. пры мяккіх асновах спарадычна сустракаецца канчатак -і, які пранік з назоўнікаў з /-асновай. Канчатак -й з XVI ст. па аналогіі з канчаткам -й назоўнікаў клічнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду з мяккай асновай ў памяншальна-ласкальнай форме ўсталяваўся ў жаночых імёнах уласных297. Побач з гэтым ужо з XIV ст. у функцыі клічнага склону ўжываліся таксама формы назоўнага склону298.
У тэксцс тэфсіра ў назоўніках жаночага роду ў функцыі клічнага склону выступаюць выключна формы назоўнага склону, што супадае з сітуацыяй у беларускім субстраце. У беларускай мове пад уздзеяннем поўнага акання клічны склон супаў з назоўным. Атрыманы ў спадчыну клічны склон на -о захаваўся толькі ў тых гаворках, у якіх існуе няпоўнас аканне, якое не распаўсюджвалася на кансц слова299: rekl anijoP00 I merjemaj01 pewne pan bog swjastiije cebe oto tim sldwern cd jest z boge (44a6), ne-sliii nikomii tilko jemii i rodzicbm dehisce ddbrdc dinili wedla potrebi jich k'edl dojzrejq pri tobe kii starosci jedin z nich abo choc i oboje ne-mow na nich oh bjde oh matka i ne-mow na nich take slowe dim-hi-se dni zafrasowali (221 b8), mow i muchemmed i bote moj tworca nebds i zemi (379b2).
КНІГІ ОНЛАЙН
