Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
12.3.8. Назоўны (клічны) склон множнага ліку жаночага роду
Пры цвёрдых асновах у польскай мове з’яўляецца атрыманы ў спадчыну канчатак -у, які рэалізуецца пасля велярных /к, g/ як -і. Пры мяккіх і гістарычна мяккіх асновах з’яўлясцца канчатак -е302.
297 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 292; Strutynski (1993), р. 108.
298 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 292.
299 Гл. Янкоўскі (1989), с. 164: “Як ужо заўважана было, клічную форму захавалі назоўнікі 1-га скланення толькі ў гаворках з няпоўным аканнем і оканнем: Ганноі, мамачко!, цётко!, бабо!. Надзё!" Параўн. Rott-Zebrowski (1992), р. 103.
300 Наконт клічнай часціцы і гл. »> 12.1.7. Клічны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду.
301 Ap. Maryam = Марыя.
302 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 293; Strutynski (1993), р. 108 f.
У тэксце тэфсіра пры цвёрдых асновах усталяваўся атрыманы ў спадчыну канчатак -у || -z: ne-zabrbnil jim pan bog iebi prijente bili bd nich bfari jich (150b6), ne-mbgq bic te ioni matkami jich (444b7), сйгк'і ne-sq lepke bd sinow (369a5).
Рэшткі парнага ліку выяўляюцца ў канчатку -'е (<*-ё) пры цвёрдых асновах, напр. у назоўніку rqka (рука): rekli iidzi rent e bbiie zwenzane jest skbmpilj a zwenzane jest renca jich i preklenta za to co mowili (91b7). У апошнім прыкладзе выяўляецца, акрамя таго, змена канчатка -е > -а пад уплывам акання.
Мяккія і гістарычна мяккія асновы прымаюць канчатак -е: do boga wrocbn-se wSitk'e duke (27b2), takowe nacije sq bbiwatelmi pek'elnimi bni w tim bendq webnimi (163al). Аднак на падставе беларускага субстрату часта можна назіраць пранікненне ў назоўнікі з гістарычна мяккімі асновамі канчатка -у паводле ўзору цвёрдых асноў303: takje granici prikezane bbiiego a kto bendze pbwolnij i pbslUSnij prikezanii Ьоііетй i prbrbku jego wnidze ten do raju (61b7), wkitk'i duki skbStiijq smerci gork’ej (325a5), w tich rajach sq krinici irbdla cekbnce iiwej wodi (488a5).
Ha гэтым фоне канчаткі змешваюцца, i ў ідэнтычных словах сустракаецца то польскі канчатак -е, то беларускі канчатак -у; btb te nacije wSitk'e z wojska Setansk'egb nic ne-bili bni wSitk'e tilko klamci (370b6), ale pan bog swjadk'em jest ie bni sq dwoliSne klamce (449a3).
12.3.9. Родны склон множнага ліку жаночага роду
У польскай мове ў назоўніках жаночага роду з аі ja-асновамі ў родным склоне множнага ліку захаваўся атрыманы ў спадчыну нулявы канчатак. Побач з гэтым у назоўніках жаночага роду, якія заканчваюцца на зычны (гл. далей), і ў шэрагу назоўнікаў жаночага роду на -піа, -elnia, -ownia і г.д. рэгулярна сустракаецца канчатак -і назоўнікаў з /-асновай. У XVII і XVIII стст. для ўтварэння роднага склону множнага ліку жаночага роду часта выкарыстоўваўся таксама канчатак -bw са скланення назоўнікаў мужчынскага роду304.
У тэксце тэфсіра пры цвёрдых асновах як рэгулярная флексійная марфема роднага склону множнага ліку выяўляецца нулявы канчатак: ne-trimajce milbsnic frijerek (83а8), ne-bilb w ten Cas liidzej rbznich war (161b5), pewne ja widzalem widzene jedinasce gwazd i slbncb i mesbnc wldze bni nine klanajq do nog (18Ibl), rekl krblpewne ja widze sen sedmi krbw tliistich jedzq bni sedem zas chiidich (185a7), w tim pekle sedem wrbt i kbide wrota dla nich rbzlonCone i pbdzelbne jest (204b8), i na‘uCilismi-gb bd nas najuk nakich (237a2), ne bbaCiS tarn gbr ani pagbrkbw anitei dblin (253b5), na kbidim chbrim glodnim werblbndze prijdq ze-wkitk’ich welkich drag i glenbbk’ich strbn (266b8), w dbrnach wujbw wakich albb w dbmach
303 Параўн. »> 12.1.8. Назоўны склон множнага ліку мужчынскага роду.
304 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 293 f.; Strutynski (1993), р. 109 f.
cotak waSich po matce (286b6), chelalem™ warn tei cndtliwe z-muselmanek is-tich cnotliwich newjast ktorim dane ksenge fewrit'™ ingd™ zeburim pi ed wami (83a7).
Перанос канчатка -bw ca скланення назоўнікаў мужчынскага роду, што часта адбывалася ў польскай мове XVII і XVIII стст.309, у тэксце тэфсіра сустракаецца зрэдку і, здаецца, пераважна ў запазычаных словах, напр. у слове figa (інжыр): oboje jedli s-tego drewa pretd okazal-se jim wstid jich i podeli zSiwac i lepic na sebe z-liscej rajsk'ich figow (254b5). Паралельна аднак таксама паказваецца рэгулярная форма з нулявым канчаткам: poCinilem w nej sadi ogrodi s-fig (360b6). У назоўніку manila™ паралельна ўжываюцца ажно тры канчаткі; першы —dw: odzejon-se w піт dd manelow od zlota od perlow odzeie jich w tich rajach z-jedwabow (266Ы), другі рэгулярны нулявы канчатак: ne-pdkeziijdnc potajemnich noinich strojow manel zlotich (286bl), i дадаткова, толькі ў адзіночных выпадках, канчатак -ej, распаўсюджаны пры мяккіх асновах, што дазваляе зрабіць выснову пра мяккае вымаўленне канцавога /77: dla nich jest raj ‘edni™ wnidq tarn i pri’ ozdobon-se tam dd manelei ze-zlota i dd perl (357a 1).
У запазычаных словах з назоўным склонам адзіночнага склону на -yja, -ija ў тэксце тэфсіра рэгулярна з’яўляецца канчатак -z'312 альбо нулявы канчатак: pri chrame ceremoni boiich wspominajce i chwalce jego (26b2), wiprowadzami ml ze-wSitk'ich ummet'dw™ i nacij swjddkami prorbkow (317b6).
Канчатак -ej сустракаецца пры мяккіх асновах, напр. рэгулярна ў назоўніку drzwi (дзверы): і gonila go do driwii i Hrwala kdhlla jego albo sukne dd zadii i potkali pana swego wedla driwej (183a7), ne na^ladiij proinich zondzej jich (114Ь8). Акрамя таго, y першым прыкладзе {driwij} пад уплывам закрытага ІёІ ўжыты графічна-фанетычны варыянт канчатка -ej > -ij.
12.3.10. Давальны склон множнага ліку жаночага роду
Да канца XVI ст. у польскай мове ў давальным склоне множнага ліку назоўнікаў жаночага роду панаваў атрыманы ў спадчыну канчатак -am. Канчатак -от назоўнікаў з мужчынскай о-асновай у XVI ст. распаўсюджваўся ўсё мацней на назоўнікі жаночага роду праз назоўнікі мужчынскага роду на -а. Фанетычнай падставай і дапаможным фактарам з’яўляецца тэндэнцыя да закрытай артыкуляцыі /а/ > /а/ ў пазіцыі перад ІтІ. 3 другой паловы XVI ст. канчатак -от
305 Ар. halal = дазволены, дазволенае.
306 Ар. tawra = Тора.
307 Ар. ingil = Евангелле.
308 Ар. zabUr = Псалмы.
309 Разам з гэтым у якасці важнага фактара, зразумела, мог дзейнічаць беларускі субстрат, дзе канчатак -ov з мужчынскага скланення таксама пераносіўся на ніякі і жаночы род.
310 Італ. тапеіа = бранзалет.
311 Ар. adn = Эдэн, рай.
312 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 294.
313 Ар. umma = супольнасць вернікаў.
робіцца ўсё больш прадуктыўным і ў XVII ст. цалкам выцясняс першапачатковы канчатак314. У беларускай мове канчатак -am з жаночага скланення ўсталяваўся ў давальным склоне множнага ліку ўсіх родоў як адзіны прадуктыўны канчатак. Аднак канчатак -от у назоўніках жаночага роду з націскам у канцы слова быў засведчаны ў паўднёва-заходнім дыялекце беларускай мовы315.
У тэксце тэфсіра ў давальным склоне назоўнікаў жаночага роду сустракаюцца тры канчаткі: -am, -от і графічна-фанетычны варыянт -ет.
У цэлым можна ўбачыць лёгкую перавагу канчатка -am: zawrocili glowi swoje кй zabawam sweck'im (256a2), bili sami sobe diikam swojim kriwdnikami (327a5), tilko allah^ samij bog preto pros-gd ahi odpilscil grechi wake i weroncim mentom i weroncim newjastam (416b8), a to ma bic kajetnikom nemazkarom^ sliigam boikim chwala oddajoncim (157b3).
Паралельна гэтаму канчатак -om выглядае ўжо вельмі прадуктыўным: kto ne-bendze weril рапй bogu i anolom jegd i ksengom jego i prorokam jego i dnii ostatnemu tedl ten zblondzil m' bldnd barzo dalek'ij (77a7), zlosci binq musulmanom i musulmankom a potim ne-kajeli-se tego grechu (468b3), zapomnonij bendzek w pekle oto tak'l wlasne plati bendzem placic w rownawanii boga i cd ne-wiril pismii boga swego i menkom pbslednim twardim i webnim (255a3).
Канчатак -em можна разглядаць як графічна-фанетычны варыянт, бо ненаціскныя галосныя /а, о/ ў арабскім пісьме часта запісваюцца scriptio defectiva толькі wp&s fatha = е318: kto weripanii bogu i dnii ostatnemu i dnjblem sliigem bbiim i ksengem zeslanim (23b2). У вышэйпрыведзеным фрагменце звяртае ўвагу канчатак -ет у слове апіоі (анёл), канцавы /I/ якіх пад беларускім уплывам можа артыкулявацца надзвычай мякка. Канчатак -ет прыцягвае ўвагу таксама ў слове s^dzia (суддзя): jestes sendze wladca sendzem wladcom (174b3)319.
12.3.11. Вінавальны склон множнага ліку жаночага роду
Канчаткі вінавальнага склону множнага ліку супадаюць з канчаі камі назоўнага склону множнага ліку. Цвёрдыя асновы прымаюць канчатак -у 11 -і, а мяккія і гістарычна мяккія асновы канчатак -е320.
У тэксце тэфсіра польскія канчаткі знаходзяцца пераважна ў сваёй рэгулярнай дыстрыбуцыі. Пры цвсрдых асновах перамагае канчатак -у || -і: spbjzral jednim pbjzrenem na gwjdzdi i planeti (367a 1), widzek tich ktdre majq w sercach swojich chorobi dwulibnosci (90Ы), pewne ti widzik zeme wischlq bez deign preto
314 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 294-295; Strutynski (1993), p. 110.
315 Гл. Янкоўскі (1989), c. 165. Параўн. Lapicz (1986), p. 171.
316 Перс. Allah = той, хто моліцца.
317 Ap. namazkar = Алаг.
318 Параўн. Lapicz (1986), p. 166. Параўн. »> 12.1.10. Давальны склон множнага ліку мужчынскага роду.
319 Параўн. »> 12.1.10 Давальны склон множнага ліку мужчынскага роду.
320 Параўн. »> 12. 3. 8. Назоўны (клічны) склон множнага ліку жаночага роду.
k'edi zeslalismi па nd deig porosila i widala z-sebe nasene i trawi (393b6), iz nich sq tak'e jest prokq й cebe k'edi rozdajek ofari seddk'im jesli jim dak s-tego wdzendni bili barzo s-cebe a jesli ne-daS jim s-tego w ten has dni tobe newdzendni neprijaceli (151a3).
У прыватнасці, захаваліся формы парнага ліку назоўніку rqka (рука) з канчаткам -’е (<*-ё), які змякчае цвёрды канец асновы: wicongnq па wasrence swoje і jenzik'i swoje ze-zlim slowem (450b4).
Пры мяккіх асновах звычайна з’яўляецца канчатак -е. Аднак часта на грунце беларускага субстрату можна назіраць пранікненне канчатка -у паводле ўзору цвёрдых асноў, асабліва пры гістарычна мяккіх асновах: dni znowa pdlamali dekleracije swoje (128b6), ci ktore ne-werili i skriwdzili w tim duki swoje ne-bendze pan bog odpUskliwij jim (80b5), pretd semendiif22 tich ja223 muchemmed cd pbddali Hiji swoje pod sluibi jego (267b4).
КНІГІ ОНЛАЙН
