Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
8 Пра канчатак -ij (-yj) гл. Янкоўскі (1989), c. 192 i наст. Параўн. Lapicz (1986), p. 184 f.; гл. таксама ДАБМ, карты 110—111. У паўднёва-заходнім беларускім дыялекце (за выключэннем Брэста) выпаў канцавы -j у формах наз. і він. скл. адз. л. м. р.; гэтая форма канчатка без канцавога -j сёння з’яўляецца нормай у беларускай літаратурнай мове.
9 Ар. Макка = Мекка.
10 Ар. Nuh = Ной.
11 Ар. ‘Ad назва племя.
12 Ap.fir'awn = фараон.
13 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 326: “Niektore przymiotniki wykazuj^ od najstarszej epoki szczegolnq sklonnosc do formy niezlozonej w orzeczniku; przewaznie maja one i dzisiaj takie wlasnie formy jako wyl^czne (rad, wart) lub mozliwe (pelen, wesol, zdrow, winien, gotow, laskaw)". Параўн. Kurzowa (1993), p. 181; Lapicz (1986), p. 183. У іншьгх выпадках ужываюцца прыметнікі складанага
скланення.
14.1.2. Назоўны склон адзіночнага ліку ніякага роду
Нарматыўным канчаткам назоўнага склону адзіночнага ліку ніякага роду ў тэксце тэфсіра з’яўляецца канчатак -е, як гэта адбываецца ў сучаснай польскай мове: priklij iiwot jest wedne meSkane (386a6), bo pewne jest dla nich wedne Sdensce wedla bdga jich (159b6), priced dd nich z-roznimi cildami rekli td jest darodzejstwo welk'e i jawne (453a3), ci-dla nich jestkrolewstwa nebesk'e izemske i cokolwek medzi nimi (370b3), dtd te peklo ktdre bilo warn deklerowane Uchddzce-i dd nego dzis (362b2), zapewne jemii jest wedla was welka blizkosc i dobre mejsca (37lb4), serce moje chore jest (367a2). Канчатак -e можа таксама падлягаць аканню і тады прымаць форму -а, якая запісваецца праз alif+fatha = а\ bo mejsco jich peklo i jest td nagdrSa meSkana (153a3).
Як асаблівасць y тэксце тэфсіра ў назоўным склоне адзіночнага ліку ніякага роду спарадычна з’яўляецца канчатак -о, які трэба тлумачыць як рэшткі назоўнікавага скланення прыметнікаў: rekl anol wdir d feme nogq twojq dwa razi i wpadli dwa Irodla dtd jedno ceplb zmij-se i zimne napi-se (372b6). pojdzece dd pekia barzo ne-dobro mejsce (40b7), na balem mule zloto sodlo (318a8). Канчатак -o звычайна ўжываецца ў дзеепрыметніках у функцыі прымстнікаў14: mejsca ich peklo aj jak'e td zle legowisko zgotowano (59a5), pewne prijdze i zjawi-se na was dd bdga waSego kerane deklerdwand i strogosc jego (123bl), nimaS z-nas nikogo tilko jemii mejsca jUi z-dawna namendwano (369b2).
14.1.3. Родны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду
У тэксце тэфсіра ў мужчынскім і ніякім родзе нарматыўным канчаткам роднага склону адзіночнага ліку з’яўляецца канчатак -ego, які таксама існуе ў сучаснай польскай мовс. Налсжыць звярнуць увагу, што канцавы -о канчатка -ego звычайна запісваецца scriptio plena і ніколі не падлягае аканню.
Прыклады мужчынскага роду: nemaS wiktorije tilko od pana bdga swentego uwadnegb mondrego krbla (5\b1\ja wziwam was dd powainegd zbawicela grechow ni-w-dim ne wontpliwego (386b3), nic td ne-jest tilko wSitko zabawa tego dodasnego swjata (403a2), zawolajq dd wladci pek’elnego i malik'15 nech konec bendze na nas (405a7), w ten dzen prijdze z nebos z-dimem barzo welk'im jedna poznaka ostatnego dasu (406bl), preto chwalce pana bdga i t'espich^ jemii dinic dasu achSamnego''’ i dasu oswitanju sabachowego^ (327b5).
14 Параўн. Kurzowa (1993), p. 181 f. Канчатак -o з назоўнікавага скланення некалькі часцей ужываецца ў пасіўным дзеепрыметніку мінулага часу. Гэтая форма добра вядомая ў старапольскай мове. Яшчэ да XVII ст. яна ў значнай ступені адышла на задні план. У крэсах яна засталася, аднак, даўжэй, да XVIII -XIX стст. і нават да XX ст. Працягу існавання гэтай формы спрыяў беларускі субстрат. Параўн. »> 14.1.6. Вінавальньі склон адзіночнага ліку ніякага роду; 16.9.3. Пасіўны дзеепрыметнік мінулага часу.
15 Ар. таіік = цар.
16 Ap. tasbih = усхвалснне.
17 Ар. ак$ат = вечар.
18 Ap. sabah = раніца.
Прыклады ніякага роду: dla swentobliwosci lechk'ego serce mojego koran zeslanij dd laskawego mildserdnegd boga (390a8), ne-bendze iadnego ratunku dd karana boiie go (391 b6), tarn rek'isqz-wodnigdine-pachnoncich irek'i sqz-mleka ne'uk'islegd (416a7), pewne ibrahim19 bil ialosciwij ment'k'ego serca (157b8), rekl ‘ifrit'20 starkij is-ferejow2' ja prinese go dd cebe ten majstat wprbdi nil ti wstaneS z-mejsca swego sondnego pred ewlejem22 bd zapewne ja na td diizij jest i sposobnij (305b4).
Як інтэрферэнцыю або кантамінацыю з беларускім канчаткам -oho можна тлумачыць канчатак -ogo, які сустракаецца, аднак, толькі ў асобных выпадках: і ja jej іте daje merjem22 i ono w wapeke polecam tobe i nasene jej od Setana preklentdgd ubitego (43a8), ale dosic logo ie pan bog ligbi sliichac bendze (60b2).
14.1.4. Давальны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду
Рэгулярны польскі канчатак -emu ў тэксце тэфсіра з’яўляецца дамінантным канчаткам давальнага склону адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду.
Прыклады мужчынскага роду: werq Hire bogii і dnu ostatnemu i prikeziijq кй ddbremfi (50b4), td jest abisce uwerili bogii jedinemu i poslowi jego prawdziwemu (453a8). w tim poznak'i sq koidemii cerpliwemii i boga chwaloncemu (398b8).
Прыклады ніякага роду: k'edi pomremi i bendzem pask'em tak'e red nawrot кй sweiemii calu barzo dalek'ij (425a 1), odbijaj zle slowe кй zlemii a dobre кй dobremii (393a6).
Побач з гэтым можна назіраць пранікненне беларускага канчатка -отй; аднак толькі ў вельмі рэдкіх выпадках. У наступным прыкладзе вартае ўвагі тое, што перапісчык паправіў беларускую форму, уставіўшы польскую форму: rekli werami panu bogii jedinnomii jedinnemii ne-werami tim cd melismi jich za kolegi bdlle (390a5), pewne pan bog ne sprednij terminowi swomU (195b7).
14.1.5. Вінавальны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду
Канчатак -ij (-yj 11 -ij) прыметнікаў, дапасаваных да неадушаўлёных назоўнікаў, аднолькавы з канчаткам назоўнага склону адзіночнага ліку: pbslalismi па nich wjatr goroncii jak ogen paloncij (391b3), d-moiiS tego naprbwadzic ktorij w blendze jawnim jesli tobe smertelnij napbj dami (403a7), pdsilalismi na nich grad kamenistij jako na soddme i gomore (323Ы).
19 Ap. Ibrahim = Абрагам.
20 Ap. ‘Ifrit = (літар. мяцежны) імя джына альбо д’ябла. Тут мае месца пераклад Q(27:39), дзе джын Іфрыт абяцае Саламону прынесці трон царыцы Саўскай (гл. ЕІ-2, слоўнікавы артыкул ‘IFRIT).
21 Перс. peri = добры дух, анёл, фея, звышнатуральная крылатая істота (адпавядае ap. ginn = дух).
22 Тур. ogle = паўдзённы час, паўдзённая малітва. Як гэта прыйшло да польска-беларускага evle, застаецца незразумелым. Параўн. Akiner (1978), р. 234.
23 Ap. Maryam = Марыя.
У прыметніках, якія дапасуюцца да адушаўлёных назоўнікаў, з’яўляецца канчатак роднага склону -ego-, rekli femu ne-zeslanij ten koran na menia jak'ego Starke go (402b4), wspomni sliige nakego dawida pana rendnegd24 bd w renku mal wkitko moc (371al), opiiscilisce nalepkego boga stworicela (368a7).
14.1.6. Вінавальны склон адзіночнага ліку ніякага роду
У прыметніках ніякага роду вінавальны склон адзіночнага ліку аднолькавы з назоўным склонам адзіночнага ліку. Рэгулярна з’яўляецца канчатак -е, які запісваецца толькі праз fatha = е. Гэты канчатак можа падлягаць аканню і тады ў арабскім пісьме запісваецца праз alif + fatha = a: porwalbi-go wjdtr i zanosbi go na mejsce dalek'e (267a8), poked dd jeriizalima rekl bote moj daj mne potomstwa dobra statedna (367a7), jesli zachce ddriicilbi was a priwodbi stworena nowe bd ne fest td na pana boga zatrudno (355b2).
У рэдкіх выпадках як y назоўным склоне, так і ў вінавальным паказваецца канчатак -о25: preto swjastiij slug mojich tich ktdre slikq slowe mojo koranne26 (376b7), Udinilismi dla nich raj firdewsi21 mejscd weku isto (240a5).
14.1.7. Творны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага родаў
Творны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага родаў у польскай мове атрымаў у спадчыну з ранняга перыяду цвёрды канчатак -ут (-іт пасля ік. gf) і мяккі канчатак -іт (-ут пасля гістарычна мяккіх зычных)28. 3 XVI ст. тэндэнцыя да звужэння галосных у пазіцыі перад насавымі і плаўнымі садзейнічала ўзнікненню канчатка -ет у творным склоне і, адпаведна, змяшэнню канчаткаў творнага і меснага склонаў. Гэты працэс прыпадае перш за ўсё на сярэднепольскі перыяд29.
Ва ўсім тэксце тэфсіра канчаткам творнага склону адзіночнага ліку як у мужчынскім, так і ў ніякім родзе выступае выключна канчатак -іт (цвёрдая: -ут || -іт; мяккая: -іт || -ут).
24 Пераклад з прыметнікам r^czny нясе на сабе моцны адбітак арабскай мовы, дзе пад арабскім du l-aydi = (літар.) “які з рукамі” маецца на ўвазе ўладар. У перакладзе следам адразу ідзе тлумачэнне ў выглядзе экзегетычнага дадатку: таму што ён меў усю ўладу ў руцэ.
25 Параўн. Kurzowa (1993), р. 181 f.; параўн. »> 14.1.2. Назоўны склон адзіночнага ліку ніякага роду.
26 Тут, магчыма, таксама мае месца тыповая для беларускай мовы змена роду з ніякага на жаночы, бо ўсю іменную фразу можна прачытаць на падставе арабскага пісьма таксама як він. скл. адз. л. ж. р.: stow^ mojq korannq (korannq); параўн. »> 13. Змена роду.
27 Ap. firdaws = рай.
28 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 331.
29 Гл. Klemensiewicz (1965b), t. 1, р. 108; Mazur (1993), р. 86; параўн. »> 10.4. Закрытыя галосныя; 10.7.3. Змена іМ> еМ.
Прыклады мужчынскага роду: jeslibismi йСіпіІі koran jenzik'em ‘egemsk'im?0 to jest persk'im rekli trojdane ‘erabsk'e31 (emu se td ne oznajmilo djet'P2 kordnne zgodne abismi mogli rdziimec (394a5), nadchnelismi ducha naSego dd cebe abis dital koran ‘erabsk'im^ jenzik'em (395b8), a k'edi on pod neprijacela prijdze ne-mdUe bic znadnim ricerem (401 b7), zapewne oni stall Indent latrdwsk'im zbitednim (404a4), i iidal-se za nimi fera'itn^ i wojsko jego neprijacelsk'im rozbojniCimsposobem (168bl).
Прыклады ніякага роду: Utinilismi potomstwa jego jako sam^ cham26 jafet'a21 dlugoletnim (366b4), abraham bil k'edi pristompil dd pana boga sercam zdrowim i prawdziwim (366b7), zakochal-se w nej a k'edi prikril onqpolem swojim ocentala bremenem lechk'im td perSe dzeci bili habil^ kabil19 (135b3).
Адсутнічаюць доказы існавання канчатка -ет, які быў адносна частым у агульнапольскай мове сярэднепольскага перыяду. Падставы для поўнай адсутнасці канчатка творнага склону адзіночнага ліку -ет у тэксце тэфсіра L могуць знаходзіцца ў беларускім субстраце. У беларускай мове ў адпаведным склоне мы знаходзім канчатак -ут (цвёрдая: -ут || -іт; мяккая: -іт Ц-уто), атрыманы ў спадчыну з агульнаславянскай мовы, які пазней, як і ў польскай мове, распаўсюдзіўся таксама на месны склон40.
КНІГІ ОНЛАЙН
