Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
14.1.8. Месны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду
Першапачатковым канчаткам меснага склону адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду ў польскай мовс з’яўляецца -ет. Аднак з XV ст. канчатак -ут (цвёрдая: -ут || -іт; мяккая: -іт || -ут) пачынае пранікаць з творнага склону таксама ў мссны. У далейшым у абодвух склонах, творным і месным, адбываецца змяшэнне канчаткаў -іт || -ут і -ет. Фаналагічнай падставай для гэтага была моцная ў сярэднепольскі перыяд тэндэнцыя да звужэння галосных у пазіцыі перад насавымі і плаўнымі41. Нарэшце, у другой палове XVII ст.
30 Ap. ‘agam = персы, варвары.
31 Ap. ‘arab = арабы.
32 Ар. ауа = знак, верш Карана.
33 Ap. ‘arab = арабы.
34 Ap. fir'awn = фараон.
35 Ap. Sam = Сім.
36 Ap. Нат = Хам.
37 Ap. Yajit = Яфет.
38 Ap. НаЫІ = Авель.
39 Ap. Qabil = Каін.
40 Гл. Янкоўскі (1989), с. 194.
41 Гл. »> 10.4. Закрытыя галосныя; 10.7. Уплыў плаўных і насавых на галосныя; 14.1.7. Творны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду.
у месным склоне таксама ўсталёўваецца канчатак -ут (цвёрды: -ут || -іт; мяккі: -іт || -ут) як адзіны прадуктыўны канчатак42.
У тэксце тэфсіра пераважае канчатак -іт. Але побач з гэтым яшчэ спарадычна сустракаецца першапачатковая форма на -etn: і ne-dadzq tobe wjeddmosci д pridim dwoce jako mbj bog (355a8), ne-majq oni iadnej mod na tim swece anitet na priSlim swece wekuistem (3№№\jestesmi prijacelmi warn na tim dobasnim swece i teb й pridim webnem swece (393a3), na’iibi jich pisma koran sldwa bode i mdndrosci sondow chocasce bilipred tim w blendze welk'em i jawnim (55b5), zapewne jest warn w tim ibrahjmpwem prikladze priklad dobrij (45 la4), ne-majq na’ йк'і i ne-wedzq bprawdziwem bogu (409b4), pan bog ddwi [was] w macerinsk'em dwoce a pdtim wmoti was (410a6).
Прыклады ніякага роду: priSedlem dd cebe z-seba^ krolewstwa ktore w jeminsk'im^ panstwe (304a8), kto blendnejSijdd tego cd on w dalek'im neprijacelstwa (395a5), jako cemnosc w тдгй glonbdk'em (283b7).
Толькі як крайне маргінальная з’ява можа разглядацца пранікненне беларускага канчатка -от45: ogrod na rownom mejscit (36a8). Наступны прыклад трэба разглядаць як аканне ў беларускім канчатку меснага склону -от альбо ў польскім канчатку -ет: na priSlam swece (278b8).
14.1.9. Клічны склон адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду
У прыметніках мужчынскага і ніякага роду адзіночнага ліку ў польскай мовс формы клічнага склону аднолькавыя з формамі назоўнага склону, таксама як і ў тэксце тэфсіра.
Прыклады мужчынскага роду: reknq anjblowe bistij chwalebnij boie ti-jestes prijaznim panem naSim (352a4), priSed wespbl z djcem dd widoncegb mejsca i rekl i sinahku moj (367a8).
Можна знайсці толькі рэдкія прыклады клічнага склону ніякага роду: aj jak'e zle mejsce i police naSe (373b4), pre to idzce dd brom pek'elnich na webnosc tarn ej zle mejsce dla gardich newernikow (209b3).
14.1.10. Назоўны склон адзіночнага ліку жаночага роду
Канчатак -а назоўнага склону адзіночнага ліку ў польскай мове ўзнік з кантракцыі канчатка *-aja займеннікавага скланення46. Гэты канчатак у старапольскай мове быў доўгім -а і рэалізоўваўся з XVI ст. як закрыты ІаІ^.
42 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 331 f. У беларускай мове ў прыметніках мужчьінскага і ніякага роду таксама адбылося прыпадабненне канчаткаў творнага і меснага склонаў адзіночнага ліку. Першапачатковыя канчаткі меснага склону -от | -ет былі выцесненыя канчаткам творнага склону -ут || -іт. Гл. Янкоўскі (1989), с. 194. Параўн. таксама Lapicz (1989), р. 188.
43 Ap. Saba = Саба.
44 Ap. Yaman = Йемен.
45 Параўн. Kurzowa (1993), р. 183.
46 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 332. Параўн. Lapicz (1986), р. 185.
47 Гл. »> 10.4.1. Закрыты /а/.
У тэксце тэфсіра звычайным канчаткам назоўнага склону адзіночнага ліку жаночага роду з’яўляецца канчатак -а, які ў арабскім пісьме, як правіла, запісваецца scriptio plena праз камбінацыю alif+fatha = a: oto to ajet'i™ koranne ksenga jawna i jasna (302b3), ne-dbtkne-se jich zla menke anitei dni zafrasiljbn-se (38lai), i ne-pomoie warn iadna bbmbwa iadna pridina dna sondnegb (403a5), udajce-se za mnq oto ta droga pawdziwa i nech was ne-zwodzl z-drogi Setan (404b2), jest jim za did i priklad cemna nbc zdzirami z nej dzen k'edl dna biwa cemna (361al), pri panii bogu jest' zaplata swecka i wednegb swjata pewne ta gbdzina bstatedna
konedne ma prise (206b4), rekla matke musina dd sostri jego (146b3).
Спарадычна канчатак -a паказваецца ў арабскім пісьме scriptio defectiva толькі праз fatha = е, што ўказвае на рэдукцыю ненаціскнога галоснага /а/ > /е/49: bo zema boide Serbke jest (376a6).
Канчатак -o можна тлумачыць як рэфлекс артыкуляцыі /а/ > /о/: na nich jest zapaldiwosc boize i dla nich menke barzb twardb (397a5). zblbndzi i twar jego darnd bendze (401b6). Канчатак -o (< -a) y арабскім пісыме тэфсіра, як правіла, запісваецца scriptio plena праз камбінацыю waw + damma = о. Аднак такія формы надзвычай рэдкія50.
14.1.11. Родны склон адзіночнага ліку жаночага роду
У родным склоне адзіночнага ліку жаночага роду першапачатковы канчатак -ё ўзнік з кантракцыі складанага канчатка займеннікавага скланення. Доўгі канчатак -ё з XVI ст. пераходзіць у закрыты ІёІ праз артыкуляцыю ІёІ > /у, U. На працягу XVI ст. у родным склоне па аналогіі з давальным склонам усталёўваўся канчатак -ej. Пры гэтым у пазіцыі перад Ijl артыкуляцыя закрытага ІёІ > /у, U паказвалася асабліва часта, што прывяло да ўзнікнення канчатка -yj || -if'.
У тэксце тэфсіра часцей за ўсё сустракаецца канчатак -ej: on jest ‘isa52 prikladem na ukd ostatnej gbdzini (404Ы), rekl ne-moge iebim bil klanajbncim dlbweku stworiles-gb dd glint suchej darnej i innich kblbrbw (204bl), i zwod jich dd drogi prawdziwej pretd oni dobrej drogi ne-SHkajq (304b3).
Побач з гэтым y пазіцыі перад Ijl даволі часта паказваецца рэфлекс закрытага /ё/ > /у, Н: prewrbcalismi jich mbeq naSq s-prawej stroni na lewq a z-lewij na prawq (231b6), wedzee ie-smi stworilismi was z-zemi a potem z-maliensk'ij wodl celesnij a potem z-kriwi (264a8), ofjdrujq datek z-dobrij woli (52a6), diriguje kogo chce dd drogi prawdziwij (162b5), pan bdg bbgatij bez waSij sluibi i Uchwalbnij bez waSij chwali (76b6), pri’bzdbbil Setan liidzem milbsc ibndzi celesnij (41a2), rekl zek'erja53 pane boie skbnd bendze nine sin bb ja jUi dbjzralij starbsci (43b7).
48 Ap. aya = знак, верш Карана.
49 Гл. »> 10.9.5. Scriptio defectiva lai праз fatha = e.
50 Гл. »> 10.4.1. Закрыты/а/.
51 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 332 f.
52 Ap. ‘Isa = Icyc.
53 Ap. Zakariya = Захарыя.
У гэтай сувязі вартым увагі з’яўляецца спосаб напісання, пры якім канчатак -ej запісваецца адначасова з дапаможным знакам fatha = е і kasra = і: ne-tince zlbsci na zemi pd prijencii wan statebneij (122a4).
Немагчыма знайсці прыкладаў першапачатковага канчатка -е (< -е). Аднак сустракаецца канчатак -у || -і як рэфлекс артыкуляцыі /ё/ > /ё/ > /у, і/: chce Setan Iebi was bdwrbcil bd chwali bbiii i bd nemazu^ (95a6), a jiii ml ne-bendzem mec iadm menk'l jako ludze pek'elne (366a2), dalismi jich skbStbwac menk'i barzb pbhanbbni (391b5), preto nadchnelismi diichem naiim do matk'i mbjieSbwi ie pbkarmi perscami mush (ЗІОЬЗ).
Толькі ў выглядзе вельмі рэдкіх слядоў выяўляецца бсларускі канчатак -oj, які пад уплывам акання можа з’яўляцца таксама як -aj55: pej klanaj-se nemaz* bd pbliidna di do ceninoj noci (227a3), w tim jest priklad jednbsci naSoj (294a2), i ne-bendze jim bd rbwnabow jich bd obrazow i balwanow jim iadnbjpribini (327b 1), wiprowadzi nine ze-zlbj drbgi (312a6), stworil parista malienstwa samca i samica s-celesnbj ibndzi (433a6).
14.1.12. Давальны склон адзіночнага ліку жаночага роду
У польскай мове канчатак -ej давальнага склону адзіночнага ліку ўзнік са скарачэння складанага займеннікавага канчатка *-eji і з прычыны выраўноўвання па аналогіі57.
У тэксце тэфсіра ў давальным склоне адзіночнага ліку сустракаліся канчаткі ~ef -yj II 'Ў (^Ф) і беларускі канчатак -oj. Рэгулярным канчаткам з’яўляецца -ej\ jesli bendzece dopbmagac wan boiej a pan bog dbpbmaie warn (415b5). ne-jest sluSno werbncim meniom anitei werbncej newesce (343a5).
У канчатку -yj 11 -ij паказваецца закрытая артыкуляцыя /ё/ > /у, і/ ў пазіцыі перад Ijl: preto nawroc-se twarq twojq кй wjdri prawdziwij (330b2).
Толькі вельмі рэдка сустракаюцца формы з беларускім канчаткам -oj: bbbje bliSSe sq кй bbjazni bbibj (32a5).
14.1.13. Вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду
У польскай мове канчатак вінавальнага склону адзіночнага ліку -q узнік з кантракцыі канчатка *-o/q58. Побач з гэтым у тэкстах з XVI na XVIII ст., перш за ўсё ў аўтараў з беларускіх і ўкраінскіх памежных раёнаў, канчатак -у пераносіцца са скланення назоўнікаў59.
54 Перс. namaz = рытуальная малітва.
55 Параўн. Lapicz (1986), р. 186. Параўн. Янкоўскі (1989), с. 193.
56 Перс. namaz = рытуальная малітва.
57 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 328, 332 f.
58 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 333.
59 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 333: “W starszej literaturze nie brak jednak przykladow, ze przymiotnik przyjmuje koncowk? rzeczownika, np. dobre nadzieje (w. XVI); cate noc, nowe stuzbe (w. XVII); te zdobycz ogromne, strong stabe (w. XVIII). Przewaznie s^ to autorzy z pogranicza ukrairi-
У тэксце тэфсіра часцей за ўсё сустракаецца рэгулярны канчатак хаця часта і ў сваёй дэназалізаванай форме -о, што з’яўляецца тыповым для польскай мовы крэсаў: naprowadzi jich na droga prostq i wkaie jim natHri jich (415b4), chcq tego abi zagasili wjare swjatlq bdiiq gembami jich (453a5), i tei udinilismi lasko naSq znainq na mojieSa (368al), na cd ti zabijaS diife newinno duSe Cistq (237b2), usliSq dla tego strogosc grmotnq pertinowo s-pekla (288b4), Udiniljim menke barzo poniiono (391b7), i wiprowadzi jich z-cemnego blendH na swjatld drdgd (85a6), trimali ware musulmanskd na iarti (121b2).
Канчатак -%, перанссены з іменнага скланення, у тэксце тэфсіра заўсёды запісваецца ў дэназалізаванай форме -е праз fatha = е. Ён сустракаецца ў тэксце тэфсіра досыць часта60: і wprowadzi jich pan bog w laske swojq swente (156a2), wdinilismi medzi nimi a renkoma jich zasloni abi prikladu ne-widzeli i pd zadze jich zaslone cemne (359a3), i bendq rozumec k'afire'A ie oni sq na dobre drbga direktowani (403a4). Звычайна ўжыванне першапачатковага іменнага канчатка (*-q >) -% > -е з’яўляецца тыповым у прыналежных займенніках, у якіх толькі ў другой палове XIX ст. праз прыпадабненне па аналогіі ўсталяваўся як норма канчатак -q (< *-qjo) з прыметнікавага скланення62: Uprowadzi kogo chce w laska swoje (396a2), potim odwrbcil twar swoje dd nego (406b3), rekl miisd63 boie moj pewne ja skriwdzilam grechami dUSe moje (31 lb4), oto dzis spelnilem want wjdra waSa (82b7). У апошнім прыкладзе альбо дадаткова дзсйнічас аканне, альбо канчатак можна інтэрпрэтаваць як псранос канчатка наз. скл. адз. л. на він. скл. адз. л. (гл. ніжэй). У тэксцс тэфсіра канчатак у прыналсжных займенніках з'яўляецца правілам, і мы не знаходзім ніякіх слядоў сучаснага канчатка -q па аналогіі.
КНІГІ ОНЛАЙН
