Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
100 Ap. kafir = нявернік.
101 Ар. ауа = знак, верш Карана.
102 Ар. уа = клічная часціца.
103 Ap. tawra = Тора.
104 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 335 f.
(ЗОЗаб), a od wSitk'ich mor jece menso rihe sweie (355al), nektore z nich zgwaltowali dilSi swoje (356b6), udinil tam na zemi wisok'e gori ahi nadal bild widac z werchii jich (391al).
Побач з гэтым y канчатку -eробіцца прыкметным уплыў акання: ci cd Iman'05 prijenli i Udink'i dinili dobre statedna dla nich jest zbawena (354a5), mowili slowa newerna i zastali newernikami pd prijencu wart musulmansk'ej (153a4)106. У прыналежных займенніках nasz i wasz тыповым з’яўляецца ўжыванне канчатка -у. mow jal 12.1.11. Вінавальны склон множнага ліку мужчынскага роду.
109 Ар. Макка = Мекка.
14.1.21. Творны скдон множнага ліку
У польскай літаратурнай мове на творны склон множнага ліку пры цвёрдых асновах указвае канчатак -уті || -іті (пасля /к, gf), а пры мяккіх асновах канчатак -іті || -уті (пасля гістарычна мяккіх зычных). Побач з гэтым ужо з XIV-XV стст. з’яўляецца канчатак -еті як рэфлекс змяшэння галосных /у, Н і /ё, е! перад /т/"°. Канчатак -еті ў сярэднепольскай мове адзначаўся як вельмі прадуктыўны. Ён істотна выцясняў першапачатковыя канчаткі -уті || -іті і ўстойліва трымаўся да ХІХ-ХХ стст.1"
У тэксце тэфсіра адназначна дамінуе канчатак -уті 11 -іті. Паколькі ў арабскім пісьме графічна не адрозніваюцца ІуІ і Н/, у транслітарацыі канчатак паказваецца пры цвёрдых і мяккіх асновах аднолькава ў форме -іті, запісанай праз камбінацыю kasra + тіт + kasra = -іті, як правіла, без поўнага напісання галосных: udali-se za pbibndliwoscami swiatowimi co sami chceli (416a6), slbnce i mesbnc kb~.de z nich chbdzq terminami swojimi naznaddnimi (355a4), koran zeslanij dd mondrego boga wkitk'imi jenzikami Uchwalbnegd cesara (394a3), pewne pan bog jest z-musubnanmi weroncimi (138b5), zeslal тй barana ze-zlotimi rbgami priSeddd was z-roznimiciidamiddboga waSego (385a3), k'edipriSed ‘ejsanlz-ciidami naSimi rekl dd Iiidzejpewne priSedlem dd was z-dowodami mondrosci bbiiej (404b3), strelajqjich ognistimi gwjezdami ze-wkitk'ich strbn (364a3), ne-sq dni dbskonalirni (390b5), dni sq bbiwatelmi pek’elnimi (386b5). bojen-se ie zje-gb wilk bd wi jestesce dd negd bplbSnimi (182a5), bendzece zbawonimi w lasce bbiej (52a5).
Канчатак -emi ў тэксце тэфсіра паказваецца толькі ў рэдкіх выключэннях. Г эта тым больш вартае ўвагі, бо ў польскай літаратурнай мове XVII і XVIII стст. дамінаваў канчатак -еті. Амаль выключнас ўжыванне канчатка -уті | -іті ў тэксце тэфсіра можна тлумачыць на базе беларускага субстрату. Беларуская мова не ведае канчатка -еті ў творным склоне множнага ліку113: cerpliwenu sq w nedbstatkii w bedech i chdrobach (23b4), bendq medzi cedrami dwoc dajbncimi i pod drewami pomardniowemi (439a3), mbie wi s-timi pbdariinkami waSemi mbiece bic iiweselenl (305a8)114.
110 Параўн. »> 10.7.3. Змена iM> eM.
1,1 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 336.
112 Ap. ‘Isa = Icyс.
113 Параўн. Lapicz (1986), р. 190: “N.lmn. Obok motywowanej koncowki -imi (bez graficznego wariantu -ymi) zaskakuje w tekscie wysoka frekwencja koncowki -emi: pojawia si§ ona niezaleznie od rodzaju gramatycznego. Na wschodnioslowiariskim obszarze j^zykowym koncowka ta jest nieznana, trzeba wi^c w tekscie interpretowac j$ jako polonizm. Koncowka ta zreszt$ w polszczyznie XVIIIwiecznej jest niezwykle ekspansywna”. (Лапіч даследуе кітаб XVIII ст., у якім дамінуюць тэксты на беларускай мове.)
114 Іншыя прыклады гл. »> 10.7.3. Змена іМ> еМ.
14.1.22. Месны склон множнага ліку
У множным ліку меснага склону ў польскай мове з даўніх часоў выступаюць канчаткі (сцягнутыя з *-yjich" || *-ijich") -ych || -ich (пасля /к, g/) і мяккі варыянт -ich || -ych (пасля гістарычна мяккіх зычных)115.
У тэксце тэфсіра мы знаходзім у месным склоне множнага ліку ўсіх родаў выключна рэгулярны канчатак -ich (цвёрдая: -ych 11 -ich', мяккая: -ich 11 -ych), без ірафічнай дыферэнцыяцыі паміж Ш і /у/. Канчатак, як правіла, запісваецца праз камбінацыю kasra + ha’= -ich без поўнага напісання галоснага: twori was w iiwotach macerinsk'ich nemaS jemU podobnego w iadnij redi (396a7), oni sq swentobliwimi w rajach hojnich na mejstatach jedin preciwkd driigegd (365Ы), dzedzicami iidinil sindw izra’elsk'ich й panstwach nebiwalich (387b2), i pewne on jest wjedom cd jak'e jest pomisli w sercach blowebich (357b2), zapewne greSnici newernici w menkach pek'elnich na wek'i ne’Hlii-se dd nich i oni w tim bez nadzeji zostanq (405a5).
Нельга прывесці прыкладаў дыялектнага канчатка -ech з тэксту тэфсіра. Выключнае ўжыванне рэгулярнага канчатка -ich (-ych) у тэксце тэфсіра несумненна падтрымліваецца беларускім субстратам.
14.1.23. Клічны склон множнага ліку
Канчаткі клічнага склону множнага ліку адпавядаюць канчаткам назоўнага склону множнага ліку116.
У тэксце тэфсіра сустракаюцца знаёмыя з назоўнага склону камбінацыі мужчынска-асабовага і нс мужчынска-асабовага множнага ліку. Тыповым зноў з’яўляецца выкарыстанне клічнай часціцы і (о!) пры зваротах на пачатку сказа: rekl ‘isa sin merjemin"1 i sini izra’Howe jakHbowe pewne ja pbsol boiij dd was potwerdzajoncij prawda tich cd prede mnq bili sd'ewrit'u"* i jeSCo was winSHje i sementujew poslbm cd prijdze pb mne ima jego achmed™ ma bic (453al), i adamsk'e sini wi jestesce poiondliwe dd boga (355a8), rekl ten ktorij iman'2' prijdl to jest charbil'22 i lUdze moje Hdajce-se za mnq (386a5), i liidze moje cd mne stalo
115 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 335.
116 Гл. »> 14.1.17. Назоўны склон множнага ліку.
117 Ap. ‘Isa Ibn Maryam = Ісус, сын Марыі.
118 Ap. tawra = Тора.
119 Гл. »> 3.2.1. Дзеяслоў “’★siemqczowac” і назоўнік ”*siem^cza”.
120 Ap. Ahmad = Ахмед (літар. пахвальны).
121 Ар. ітап = вера.
122 Ap. Harbil = Харбіль (імя ўласнае). Прыведзены прыклад з’яўляецца фрагментам тэксту з Q(40:39); паводле Табары гэтага чалавека завуць Джыбрыіг. wa-qad dukira anna sma hada r-raguli l-mu’mini min dli fir'awna Gibril. (Як ўжо было згадана. імя верніка з сям’і фараона было Джыбрыл.) У Тафсіры аль-Джаляляйні гэты вернік ідэнтыфікуецца са стрыечным братам фараона: “{wa-qala ragulun mu’minun min ali fir'awna} qilahuwabnu ‘ammi-hi...”({гэта казаў вернік з сям’і фараона}) гэта значыць, што апошні быў яго стрыечным братам ...).
wziwam was do ilwolnena odpekla a wz mne wziwace dopekla (386bl), rekla jedna тйгаккапз i рдік'і тйгакк’іпі iichodzce w mekkane swoje iebi was ne-poteptal sulumanw (304al), mdw i muchemmedu i sliidzi bdiil te ktore imanni prijenli bojce-se boga swego (376a5), z welci panowe dajce mi fet’wej'26 snu megd jesli wi jestesce snow wikladate (185a8).
14.2. Утварэнне ступеняў параўнання прыметнікаў
Для ўтварэння вышэйшай ступені параўнання прыметніка служаць суфіксы -szy і -iejszy (-ejszy пасля гістарычна мяккіх зычных), якія ў найвышэйшай ступені дапаўняюцца яіпчэ прыстаўкамі паальбо naj-. Прыстаўкі naі najяшчэ ў сярэднепольскі перыяд ужываліся паралельна; толькі ў навапольскі перыяд прыстаўка найвышэйшай ступені najстала нормай літаратурнай мовы127.
Прыклады вышэйшай ступені: у czysty (чысты) > czysciejszy ў наступным прыкладзе ў арабскім пісьме даволі выразна паказваецца змякчэнне і змена зычнага ў аснове, таму што для мяккіх фанем /s7 і /с7 выкарыстоўваюцца ўласныя графемы ta = s і се = с: tak'ij obdaj fiscejkij dla serca waSego i dla niitra™ jich (345b5). Аднак y blqdny (памылковы) > bl^dniejszy y наступным фрагменце тэксту на пісьме не перададзена змякчэнне /п/ > /п7 перад суфіксам -iejszy, таму што для абедзвюх фанем, /п/ і Іп7, выкарыстоўваецца толькі адна графема пйп = п: takowe ludze wlasne jako bidlb dwernogo albo jeddo dni blendnejSe za bidld (134b4). Іншыя прыклады ўтварэння з суфіксам -szy: wnido liid fera^now™ w twardSe menka (387al), tedi ta ddbroc ma bic i na tim swece i na meSkanU wednim jedde lepta (209b5), dla nich jest majstati a na werchii tego widSe majestati ufundowane (377a2), naSa swiedectwa prawdziwSe jest dd swjadectwa tich dwuch (97a6). abb ne-jest bog wjddomSii™ to co w sercach liidzej sweck’ich (320bl).
Прыклады найвышэйшай ступені: y тэксце тэфсіра мы знаходзім у найвышэйшай ступені абедзве прыстаўкі: naі naj-. Аднак можна канстатаваць перавагу ва ўжыванні прыстаўкі па-. Прыстаўка najперамагла ў літаратурнай мове ў канцы сярэднепольскага перыяду пад моцным уплывам мазавецкага дыялекту. Вартым увагі з’яўляецца дамінаванне прыстаўкі паў тэфсіры L, які паходзіць з 1725 г., таму што стан яго моўнага развіцця адстае ад
КНІГІ ОНЛАЙН
