Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
3. Пры ўтварэнні асноў y некаторых дзеясловах выяўляюцца асаблівасці; напр., у дзеясловах на -iwac / -ywac, дзе не заўсёды адбываецца змена асновы. Знаходзяцца такія формы, як oszukiwajq замест oszukujq (ашукваць)12: дійк'іюаіа pana boge і tich ktore uwerili ale ne‘bSitkajq tilkd sami sebe (6bl). Далей, y асобных дзеясловах, напр., oznajmiac (абвяшчаць), korzystac (карыстацца), мы сутыкаемся з пашырэннем асновы праз суфікс -owa(цяперашні час -uj-), што з’яўляецца тыповым для крэсаў. Так, сустракаюцца такія формы, як oznajmuje^ замест oznajmia альбо korzystowal замест korzystah oto tak oznajmaje bdg warn u korane azalibisce domislali i ten swat dobasnij a tamten webistij (29al), ale ten cd zblbndzil i koristowal sobe poiica tego swjata lepej nii priSlegb tedi zapewne dla nich jestpeklb (481b6).
4. У некаторых канчатках як фаналагічны фактар рэгулярна дзейнічае аканне, напр. у канчатках 1-й ас. адз. л. на 1-^1 > І-аІ.
5. Як фаналагічны фактар дзейнічае таксама тэндэнцыя да звужэння галоснага перад насавым ІтІ, напр. І-ІетІ > /-Іут / у форме 1-й ас. пр. ч.
6. Можна канстатаваць толькі асобныя рэфлексы рэдукцыі ненаціскных галосных. Часам мы знаходзім пераход канцавога /-е/ ў /-і, -у/, напр. І-сіеІ > І-сіІ ў форме 2-й ас. мн. л.
7 Перс. namaz = рытуальная малітва.
8 Дзеепрыметнік scisnuwsi-se можна прачытаць па-польску таксама як scisnowsi з дэназалізацыяй /ц/ > ІоІ перад Iwl. Параўн. Kurzowa (1993), р. 82, 85.
9 Гл. »> 3.4. Фразеалагічныя дзеясловы; параўн. »> 16.2.6. 3-я асоба множнага ліку цяперашняга часу. Наконт фразеалагічных дзеясловаў, утвораных з арабізмамі, у пісьменстве татараў Вялікага Княства Літоўскага гл. Несцяровіч (1983), с. 137-147; Suter (1993).
10 Параўн. Kurzowa (1993), р. 194.
11 Параўн. Kurzowa (1993), р. 196.
12 Параўн. Kurzowa (1993), р. 195.
13 Параўн. Kurzowa (1993), р. 156; Lapicz (1986), р. 196.
7. Некаторыя архаічныя канчаткі захоўваліся ў польскай мове крэсаў даўжэй, чым у агульнапольскай мове. Ва ўмоўным ладзе мы сустракаем у 1-й ас. мн. л. канчатак -bychmy, а ў інфінітыве формы на -сі (у тэксце тэфсіра звычайна перад суфіксальным зваротным займеннікам sif).
8. Як тыпова беларускія марфалагічныя інтэрфсрэнцыі выступаюць у прошлым часе ў 1-й і 2-й асобе ў адзіночным і множным ліку формы без канчаткаў.
9. Побач з гэтым у асобных выпадках паказваюцца выпадкова праніклыя беларускія канчаткі. Асабліва характэрнымі з’яўляюцца ў цяперашнім часе канчаткі -іс і -йс 3-й ас. адзіночнага ліку і 3 ас. множнага ліку. У прошлым часе ў 3-й ас. адз. л. м. р. звычайна ўжываецца канчатак -w (запісанае праз графему waw = w) як рэфлекс пераходу /// > /й/ у беларускай мове. Таксама даволі часта назіраюцца формы 1-й ас. мн. л. з суфіксам -пю'\ якія можна расцэньваць як бсларускі ўплыў.
10. Важны фактар, які вызначае выгляд канчаткаў, што мы знаходзім у тэксце тэфсіра, палягае ў выкарыстанні арабскага пісьма і яго транслітарацыі. На пісьме, напр., галосныя Ш і /у/ не адрозніваюцца, так што ў транслітараваным тэксце немагчыма адрозніць канчатак -іс ад -ус і -іт ад -ут. Таму ў прошлым часе і ва ўмоўным ладзе немагчыма адрозніць не мужчынска-асабовыя формы на -Іу ад мужчынска-асабовых на -Н. Акрамя таго, маюць значэнне шматлікія выпадкі scriptio defectiva галоснага /а/ толькі праз fatha = е.
16.1. Інфінітыў
Фармант інфінітыва І-с'І, які паходзіць са змякчанага l-t'l, у арабскім пісьме тэксту тэфсіра звычайна запісваецца праз графему се = с15.
У дзеясловах на -ас гэтая марфема даволі паслядоўна запісваецца праз камбінацыю alif+fatha + се = -ас. Scriptio defectiva галоснага ІаІ толькі праз fatha = е ў гэтай пазіцыі практычна не сустракаецца: пе-та se-go tikac tilkd bistosc majoncij (440Ы), otrimali pozwolene fundowap mesgid'6 na Skoda musulman i dla jawnij newerndsci i dla rozlontena zgodi medzi weroncimi (156b8), i wspomni w ten dzen konsac bendq newernici rence swoje (289b7), semenbowac'7 jim bendze w ten dzen anjolowe rajem (442a4).
У дзеясловах на -ic / -yc y арабскім пісьме нсмагчымая дыферэнцыяцыя паміж/г/ і /у/. Гэтая марфема звычайна запісваецца з дапамогай камбінацыі kasra + се = -іс і большай часткай без scriptio plena галоснага. Якасць галоснага паказваецца ўскосна толькі праз цвёрдую альбо мяккую зычную графему перад
14 У абвесным ладзе толькі ў некаторых няправільных дзеясловах (damo.jamo і г.д.) (V клас), а ў загадным ладзе ў некаторых дзеяслоўных групах.
15 Параўн. Lapicz (1986), р. 205 f.; Kurzowa (1993), р. 193 ff.
16 Ap. masgid = мячэць.
17 Гл. »> 3.2.1. Дзеяслоў “*siemqczowac” і назоўнік “*siem%czcr.
марфемай: ne-majq тдсі йтдгіс dnitei oiiwic ani z nimi wskresic (288al), i prijdq tarn dd nich chlopci sluiicjim (430Ы).
Дзеясловы на -ec заўсёды запісваюцца праз камбінацыю fatha + се = -ес. Трэба звярнуць увагу на тое, што гэтая марфема ніколі не падлягае аканню таксама і ў бсларускай мовс: a iadin wedzec пе-тдіе tich wikladow tilko pan bog (40a7), dosic jim pek'elnej menk'i wiedii tarn gorec bendq (445b7), i prijdze jim smerc ze-wSitk'ich strdn ale йтгес йтгес ne mogq (199a5), pan bog daje sliSec кдтй chce a ti ne-moieS nic sliSec tich cd w grobe (355b8), pewne slUdzi moje ne-moieS ti mec nad nimi mod tilko nad nim[i] cd Udajon-se za tobq (204b7).
У дзеясловах на -qc насавы галосны запісваецца расчэплсна са scriptio plena галоснага lol праз waw + damma = d i кансанантную графему nim = n, што мае месца звычайна ў сярэдзіне слова: ne-sliSi anitei widzi і nemocnij odjonc dd cebe zlich prigod (243a8). Побач з гэтым спарадычна сустракасцца дэназалізаваны спосаб напісання праз waw + damma = о, які ў прынцыпе можна чытаць бліжэй да беларускай мовы, як l-ul: ne-mdgqpdlknbc (199а4); альбо на беларускі манер: роікпйс.
Інфінітыў з асновай на зычны даволі рэгулярна запісвасцца праз камбінацыю ta + се = sc: prijdze do cebe musulmanka i prida tobe renka na tim ie ne-ma rownac na pana boga dd iadnej red i ne-ma krasc i ne-ma ciidzdldiic i ne-ma dawic dzeci swoje a ne-prichodzic z dzecencom klamliwim (452a4), i dali-se zwesc i w wjari jich w tim zostali klamcami (42a5).
Прыцягвае ўвагу тое, што ў сферы ўтварэння інфінітыва ў тэксце тэфсіра сустракаюцца формы на -сі. Пры гэтым размова ідзе пра асаблівасць паўднёва-заходняга беларускага дыялекту18, якая спарадычна праяўляецца. Фармант -сі з’яўляецца выключна ў пазіцыі перад суфіксальным зваротным займсннікам sig: a k'edi dtaci-se bendze nad nim naSe naznadoni ajet'i'9 (410a5), pitaci-se ne-bendq (317a2), odStaci-se bendze (355b5), ne-budzece bojaci-se (422a3), nech ne-pbkazujq Uchondostwa stroje tilko cd krici-se ne-moie z nich jako twar tilko naleie bdkriwac (282a4). Як абсалютнае выключэннс мы знаходзім спосаб напісання праз цвёрдую графему ta = t, без змены lt'l > Ic'l: d-ne straSili was spotkati-se oto s-tim dnom teraznejdm (382al).
16.2. Цяперашні час
16.2.1. 1-я асоба адзіночнага ліку цяперашняга часу
У 1-й ас. адз. л. у цяперашнім або ў цяперашне-будучым часе ў тэксце тэфсіра сустракаюцца выключна польскія канчаткі -am, і -ет адпавсдных спражэнняў. Пранікнення беларускага канчатка -й не назіраецца20.
18 Параўн. Lapicz (1986), р. 205: “Formy te tlumaczq si? jako pid.-zach. gwaryzmy brus.. znane szczegolnie w rejonie Grodna, Wolkowyska, Brzescia (DABM, mapa 173).”
19 Ap. aya = знак, каранічны верш.
20 Параўн. Lapicz (1986), р. 195 f.
Канчатак -am, як правіла, запісваецца праз камбінацыю alif+fatha + тіт = ат\ na nego дреке skladam і do nego nawrdcam-se (396а6), ja ne-dbmiSlawam-se ie mam powstac (394b8), mow ti nawracam-Se Hire twarq swojq кй bogii (41b5), mbwi pan bog ne-pdsilam ja anijol tilko s-potrebq (2O3a3), boie mojpritiilam-se do cebe dd znilHena mndgich Setanbw (277b6), zapewne ja zrekam-se bd tego co wi jim slUiice (402a8).
Канчатак y арабскім пісьме заўсёды запісваецца дэназалізавана толькі праз fatha = е: mow і muchemnied pewne ja ide i nasladuje td cd obweHonb mne dd boga megd (136b3), oto donoSe2' warn pbselstwa i prikezane boga megd i napominam was i warn dd boga td cd ne-wece wi (122b5), ipbzamikala wSitk’e drwi i rekla oto se bddaje tobe rekl jilzuf12 Hcekam-se i pblecam-se bogii panii mojemii (183a4), i jeSio was winSUje i semenbUje22 pbslom cdprijdze pd mne ima jego achmed14 ma bic (453a2).
У суфіксальных зваротных займенніках ужываецца расчэплены спосаб напісання канчатка -% > -еп, як гэта звычайна адбываецца ў сярэдзіне слова: pewne ja bojen-se (385а8). Пры гэтым часам выяўляецца ваганне ў якасці насавога: pewne ja bojon-se (385b3).
Дэназалізаваны канчатак -%> -еў канцы слова часта падлягае аканню і тады запісваецца ў тэксце тэфсіра як галосны ІаІ праз alif+fatha = a: pewne ja йтдге cebe і pbdnbse cebe dd sebe i bijiSCa cebe bd tich ktore tobe zle Cinq (45a4), rekl co td mne ne-widza iidoda abb stal bd zginbnich zapewne Udine mH kerana twarda albo zarzne go (304a5).
Канчатак -em, як правіла, запісваецца праз fatha + тіт = епг. ne oznajmiije plabii ifrasiinkii tilko do boga bb ja wem bdpana boga to co wi ne-wece (189b7).
У якасці колулы пры 1-й ас. адз. л. ужываецца форма jestem, дзе канчатак -ет часта выступае энклітычна ў характэрнай польскай манеры: і pewne jestem warn napbminacem cichim zicliwim (123a5), ja-m jest z-nmsulman werbncich (168b3), mow pewni-mf ja warn jest postraSicel i jawnij Hpbminac(206b8). Спарадычна ў функцыі копулы сустракаецца толькі jest без якога-небудзь абазначэння асобы: anitei mowe warn ie jest’ anijol (103b2).
16.2.2. 2-я асоба адзіночнага ліку цяперашняга часу
Канчаткі 2-й ас. адз. л. -asz, -ysz /-isz і -esz цяперашняга альбо цяперашне-будучага часу ў тэксце тэфсіра звычайна запісваюцца праз графему sin = s: alif
21 Тыповымі з’яўляюццатакія змяшэннні як: doniesc > denies^ (прынесці); donosic > donosz^ (данасіць).
22 Ap. Yusufs Іосіф.
23 Гл. »> 3.2.1. Дзеяслоў “*siem^czowac,' і назоўнік “*siem^cza".
24 Ap. Ahmad = Ахмад (высокапахвальны) (форма найвышэйшай ступені параўнання прыметніка ад кораня hmd хваліць).
25 Гл. »> 10.7.3. Змена іМ > еМ.
+fatha + sin = -as, kasra + sin = -is i fatha + sin = -es26: dajek krolewstwa i skarh кдтй cheek odbirak krolewstwa i skarh dd kogo cheek pbswencik i dikiscik tego kogo cheek pohanbik i pdniiik kogo cheek (42a7), bendzece na nich wsadac i witchnek sobe na gribece jego (401bl).
КНІГІ ОНЛАЙН
