Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Прыклады мужчынскага роду: potim pribliiil-se do muchemmeda i barzo blisko priced (431b6), rospostarl risk62 hojnij pbiitk'i kbmu chce (396a8), ate ten cd zblbndzil i koristowal sobe poiica tego swjata lepej nii prittego tedi zapewne dla tich jest peklb i tak'e mejsco im a kto zas mal bojazn boiq i pretendowal sobe mejsca w bdga swego ipbstregal cluSi swojej dd zabaw sweck'ich preto zapewne dla tich jest raj (481b6).
Прыклады жаночагароду: ipriSlamoc bdiie nafiindiiSi ich i strbnslafiindamente i obwalili-se (209a5), pewne ti widziS zeme wischlq bez deidu preto k'edi zeslalismi na nd dezj p ord sila i widala z-sebe nasene i trawi (393b6), boie naS prewiceniila i premogla nad nami zlosc i grechi nake i bilismi liidem blendnim (278a6), i postal pan bdg wrona i wikopala jama w zemi dla ukazanja jemii jak ma zakric calo trUp brata jegd (87a3).
Прыклады ніякага роду: scisnblo se serce jegd frasimk'em i strachem i rekl ne-boj-se ani-sefrasiij zapewne mi cebe iiwolnimi (322b6), wilted muchemmedpreto
58 Гл. »> 10.8.1. Звужэнне ненаціскнога lei > H, yl.
59 Параўн. Kurzowa (1993), p. 198 f.; яна канстатуе ў даследаваным ёю матэрыяле такія самыя адхіленні ў кангруэнцыі.
60 Ap. Ibrahim = Абрагам.
61 Ap. Ітап = вера.
62 Ap. rizq = сродкі існавання.
Sternaid serca jich (442b6), i zebralb se dd sulujmana^ wojsk'i jego z-ferejowM i z liidzi i s-ptastwa (3O3b7), i oswecilo se serce matk'i mus^ radoscq k’edi sliSala te sinem go tinq sobe (31 lai).
Часта выяўляецца артыкуляцыя вуснай мовы, якая выразна адлюстроўваецца ў арабскай карціне пісьма; напр., дэназалізацыя /q, перад /I, I, /7 альбо падзенне суфікса -I66: pretd nadchnol do sliigi bottego tim due hem cd bdg nadchnol na nego (431b7), pretd k’edipriSedl tarn gios zaSed od stroni sinajpetori (ЗІЗаб), rekla jedna s-tich dzewek i ojta mbj najmi jego na plata abi pas nam drobi (312b6), k’edi wjadomo stalo jemii te jest on neprijacelem bottim zrek-se dd nego (157b8), pewne fera ‘йп^ podnos-se w picha na zemi (ЗІОаб). У апошнім прыкладзе падзенне канцавога 1-1/ прыводзіць да асіміляцыі Isl > Is 7 перад зваротным займеннікам siq.
Акрамя таго, пастаянна сустракаюцца формы без псрагаласоўкі, як у наступным прыкладзе: wedzel pan bdg ktd z-was boji-se jego (95b3).
Спарадычна ў тэксце тэфсіра канцавы /-// дзеспрыметніка запісваецца графемай waw = w замест lam = I. Такія спосабы напісання, якія паказваюць пераход /-Н > І-йІ, з’яўляюцца тыповымі для беларускіх тэкстаў68: pretd iismichndw-se od slowa tej muraSk’i (304a2), zwodzicel podnos-se w picha a ne ukloniw se i zostal dd newernich k'afirow^ (374a6). Зноў жа тыповым з’яўлясцца тое, што ў блізкім кантэксце формы прошлага часу запісваюцца то польскім спосабам напісання Іат = /, то беларускім праз waw = w: mi pewne nalezlismi to cd obeciwal nam bdg naS wSitko prawdziwe tet wi ti-nalezlisce cd deklerowaw bdg waS (120b7).
16.3.4. 1-я асоба множнага ліку прошлага часу
У 1 -й ас. мн. л. у тэксце тэфсіра ў відавочнай болыпасці выпадкаў сустракаецца рэгулярны польскі канчатак -smy, які таксама паводзіць сябе як энклітыка. Гэты канчатак, як правіла, запісваецца праз камбінацыю ta + тіт + kasra = -smi. Часам сустракаецца поўнае напісанне (scriptio plena) галоснага ў канцы слова; спосабы напісаня -smy праз графему sin = s рэдкія: a zato pdtdpilismi tich ktdre klamali prikezana naSe (122b8), iidinilismi na nebe domi okna i pri’ozdobilismi planetami gwjazdami patroncimi (203b2), priSlismi dd cebe s-prawdq bbtq i jestesmi prawdziwimi (205b5), mowili tobe oznajmilismi to ne dd nas i ne-mami tadnego swjadka na to (394b5), ditaj i muchemmed cd smi nadchneli dd cebe s-koranu (323b8), wlasne jako-smi nadichali tamtich prorokow nadchnelismi ducha
63 Ap. Sulayman = Саламон.
64 Перс. peri = фея, дух.
65 Ap. Musa = Майсей.
66 Параўн. Lapicz (1986), p. 203.
67 Ay. fir'awn = фараон.
68 Параўн. »> 11.3. Фанемы III, III i ІГІ.
69 Ap. kafir = нявернік.
naSego do cebe (395b8). Нярэдка гэты канчатак выкарыстоўваецца двойчы: як энклітыка і адначасова пры дзеепрыметніку: pewne smi wkitk'i redi stworilismi jich (435b4), wedzce le-smi stworilismi was z-zemi (264a8).
У блізкім кантэксце дзеясловы могуць сустракацца то з канчаткам, то без канчатка: oto ten ddm wetistij poslednij i utinilismi go i naznadili dla tich ktore ne-iondajq sobe wisok'ich dnimHSbw i welk'ich pich (318b8), preklelismi jich i bddallli dd lask'l naSej (84b5).
Таксама часта сустракаюцца ўтварэнні без канчатка паводле беларускага ўзору; пры гэтым у кантэксце на асобу, якая маецца на ўвазе, часцей за ўсё ўказвае альбо сэнс сказа, альбо асабовы займеннік: zapewne nalezlismi bjcbw na jednim liidii i zapewne mi na jich sladU jich zaprawili-se Idzemi za nimi (402a5), pewne ml was sluchali za wami Sli di-mbiece wl nas pbratbwac dd nas bddalic kerane boiie (199b3). chcece dehisce bdwrbcili nas dd tego cd meli za bogi i slUiili jim (198b2).
Часам сустракаюцца ўтварэнні з канчаткам -smo, якія знаходзяцца пад беларускім уплывам70: і dalismb jemd іп§іГ1 w nim prawdziwa drbga i swjatlbsc (89b2), ne-zbstawilismb nidegb wkitkb wpisali w ksengi lewch el-mechfilz12 (102bl), reknq chwala panu bbgH ktbrij naprbwadzil nas na drbga di do tego mejsca pewne bilismb naprowadzeni (120b4).
Як абсалютную рэдкасць y тэксце тэфсіра можна назіраць утварэнні з -ch(-chmy). У наступным выключным прыкладзе прыводзіцца спачатку беларуская форма дзеяслова zwiedli ту (без канчатка і з асабовым займеншкам) і далей дапаўняецца (альбо паляпшаецца?) польскай, архаічнай ужо ў XVII ст. і, між іншым, звязанай з малапольскім дыялектам zwiedlichmy13; і bole nad oto te liidze ci ktore zwedli mi-jich zwedlichmi jich jakoi zwedli nas (ЗібЬб). Гэты прыклад застаецца невытлумачальным з прычыны сваёй адзінкавасці.
У арабскім пісьме немагчыма адрозніць мужчынска-асабовыя і не мужчынскаасабовыя формы74. У арабскім пісьме абодва галосныя, /і/ і /у/, не адрозніваюцца, і фанемы Ш, Н’/ і Н/ запісваюцца адной і той жа графемай Іат = /. Хаця ў карціне пісьма маюцца ўскосныя намёкі на мужчынска-асабовыя формы. Так, напрыклад, сустракаюцца выпадкі, калі зычныя перад змякчаным /Г/ дзеепрыметніка запісваюцца таксама змякчана, у сваёй асіміляванай форме: ml pewne
70 Параўн. Lapicz (1986), р. 202.
71 Ap. ingil = Евангелле.
72 Ap. al-lawh al-mahju; = “Патаемная скрыжаль” на небе, на якой запісаны спрадвечны Каран.
73 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 372. Параўн. Kurzowa (1993), р. 197. Параўн. Lapicz (1986), р. 202.
74 Катэгорыя мужчынска-асабовай формы ўтварылася на мяжы XVI і XVII стст. выключна ў польскай мове; гл. Strutynski (1993), р. 151. У беларускай сістэме дзеяслова такой катэгорыі няма.
nalezlismi to cd obeciwal nam bog nad wditko prawdziwe tel wi di-nalezlisce cd deklerowaw bog wad (120b7). У корані не адбываецца перагаласоўкі з прычыны змякчэння /z/ > /z7.
16.3.5. 2-я асоба множнага ліку прошлага часу
У 2-й ас. мн. л. у тэксце тэфсіра рэгулярна сустракаецца польскі канчатак -scie, які паводзіць сябе таксама як энклітыка. Гэты канчатак звычайна запісваецца праз камбінацыю ta’ + се + fatha = see. Графема sin = s <-sce> выкарыстоўваецца ў гэтым канчатку толькі зрэдку: tedi wi iondalisce bic-se s-timi кйрсаті cd pewne ne-majq drenla do boju a majq skarbi lebi-td warn snadno pridlo (137b2), i ne-wi see zabijali ale tilko pan bog zabijal ich ne-wi to strelace k'edi strelace ale tilkopan bog strelajoncij (138bl), pretd redemi tim trojtanomprinesce dowodi swoje cd see powedali o kolegach mojich pretd bendzece zapewne wedzec le bog jeden prawdziwij bog (317b7), k'edi-see йсекаіі na gore a iadin-se ne obejzral nazad jedin na driigego ani na proroka (54a3), zapewne wi to najdzece cd see na dodasnim swece udinili (460b7).
Наступныя прыклады могуць разглядацца як фанетычныя варыянты ў сувязі з рэдукцыяй ненаціскных галосных: wspomnice k'edi was bilb barzo newela nediile rozgromone na zemi bojalisci-se libi was ne-rdzchwitali liidze neprijacele wade (139a5), i lidzi grecipismo majonce wdakprided warnposblprorok nad bznajmil warn jak dawno odarwalisci-se od prorokow le mowice ne-prided nam swjdstdjoncij prorok (85b6). Такія канчаткі перыядычна сустракаюцца ў тэфсіры L.
Таксама ў адпаведным кантэксце сустракаюцца формы без канчаткаў. У наступным прыкладзе ўказанне на асобу змяшчае далейшы тэкст: di-ne-bili ajet'i15 nadi ditani na was pretd podnesli-se w picha i stalisce lildem newernimi (410b5). У дзеяслоўнай форме podniesli siq спосаб напісання зноў ускосна паказвас праз мяккую графему ta = s на змякчэнне Ш > //7, г.зн. дазваляе зрабіць выснову пра наяўнасць мужчынска-асабовай формы.
16.3.6. 3-я асоба множнага ліку прошлага часу
У 3-й ас. мн. л. як у польскай, так і ў беларускай мове як формы прошлага часу ўжываюцца чыстыя дзеепрыметнікі: pretd ogarnol jich gios anjelsk'ij zgineli na zore rand (206b2), i zahidstwo'16 pustelnictwo cd oni sami na se prijenli i wimislili ne-pisand to na nich tilko sami wimislili (444a5), dotikali was zlim otrapenem menkami i zabijali i rzneli i dawili sini wadi i liwe zostawali citrk'i wade (197b8), pewne ci ktore imam’ prijenli i ci ktore lidami stali i ci ktore sloncii mesoncu
75 Ap. aya = знак, цуд, каранічны верш.
76 Ap. zahid = аскет, манах.
77 Ap. man = вера.
і planetom klanali-se і grekowe cd ognu klanali i ci ktore bogii kollegi priznawali pewne pan bog porozlonba medzi nich dnjd sondnegd pewne pan bog na kbidq red jest swjadk'em (265b6-8), a k'edi prijdze gios trombi israfildwijf* welk'ej w ten dzen prijdze na pamenc ludzom cd dinili na tim swece (481b4).
У арабскім пісьмс мужчынска-асабовая форма ў 3-й ас. мн. л. таксама паказваецца толькі ўскосна: nalezli djcbw swojich й welk'em blendze pretd dni [wj obrendach klamliwich predkow swojich chodzili (366a8). Ha пісьме дзякуючы ўжыванню графемы zay = z перадаецца асіміляцыя Izl’l > Iz'l'l, i да таго ж адсутнічае перагаласоўка.
16.4. Сляды плюсквамперфекту
У плюсквамперфекце дзеепрымстнік на -I камбінуецца з формай прошлага часу дапаможнага дзеяслова Ьусп. У тэксце тэфсіра плюсквамперфект сустракасцца рэдка: і jeSbo mowili jako mi mami bdriicic bogi naSi gwoli poeti glilpegd ale i owSem priced bi I muchemmed s-prawdo s-koranom (365a6), a k'edl-se dbtkne bloweke choroba z-dawna obecana bendze-se modlil panu bogii nawrociwSi-se dd negd a potim k'edl-se da-jemii laska naka dd nas i zapomni cd se bil modlil dd negd pred ozdrowenem (375b8), gdii zwedli i iibldndzil me od koranu pd tim k'edi prised! bil nine (290a2), i bill pobinili wikbwali s-kamene w skalach sobe domi dla pdkbjU (206b 1). bb pbSli bili wSitk'i za prikezanem fera‘undwimw i meli-go za boga ne-jest prikezana fera'unowe direkcijq dd dobrego (179a4).
КНІГІ ОНЛАЙН
