Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
16.7.2. У 1-й ac. mh. л. рэгулярна з’яўляецца польскі канчатак -ту, які ў арабскім пісьме, як правіла, запісваецца праз тіт + kasra = -mi. Scriptio plena галос-
109 Наконт развіцця загаднага ладу ў польскай мове гл. Klemensiewicz (1965), р. 375 ff.
110 Ap. muhagir = перасяленец, які разам з Прарокам эміграваў з Меккі ў Медыну.
111 Ap. ansar = памочнікі (жыхары Медыны, якія далучыліся да Прарока).
112 Гл. »> 3.2.1. Дзеяслоў “*siem^czowac" і назоўнік “*siem$cza”.
113 Ap. ganaza = пахаванне, пахавальны рытуал.
нага ІуІ з’яўляецца рэдкім: пе-хійёті-і іпіетй tilkd bogii апі trimaimi za bogi jedin drilgegd obrazi balwani oprod bdga (45b8), idzmi dd nego a bondzmi cerpliwimi cd na bogi naSi mowi zapewne ten muchemmed zimSlona red powada (370a7).
Канчатак -mo (з аканне.м -ma) характэрны для паўднёва-заходняга беларускага дыялекту"4. Ён сустракаецца ў тэксцс тэфсіра паралельна з больш частотным польскім канчаткам -my. ne-bila inakSa odpowedz liidu abrahamowego dd nego tilkd rekli zabijmo go albo spalmo go preto wiratowal go pan bdg dd ogna (321b5). Канчатак -mo ў арабскім пісьме, як правіла, запісваецца праз тіт + waw + damma = -mo, са scriptio plena галоснага lol. У тэксце тэфсіра, зразумела, таксама сустракаюцца варыянты, якія ўказваюць на рэдукаваны спосаб напісання толькі праз fatha = е: rekli idzme na nich dd bromi (86a7).
16.7.3. У 2-й ac. mh. л. y тэксце тэфсіра часцсй за ўсё паказваецца рэгулярны канчатак -сіе (< *-te\ які далучаецца да формы 2-й ас. адз. л.: bijce і rubajce po werchii karkow jich i powcinajce jich wSitk'i paid oto tak dince jim a to za to ie sq neprijacelmi рапй bogii (138a3), i te ktore uwerili selewat’"5 pejce na nego i pozdrowajce gopozdrowenem (346a4), ne-pribliiajce-se dd cudzolostwa i to pewne jest nedistim grechem (222b4), wziwajce-go i mpdlce-se bogii wademii s-pladem jawno i w sercii tajemno (122a3), a ne-dince spolendnik'i jemu (45b8), chwalce cerpliwich chwalce sprewedliwich i bogobojnich i skarbi ofariijdncich i ddpHHdene grechow proSoncich (41a8), reklismi jim bondzce bezjanami bestijami (133a4), a to co dal prorok wezce to sobe a cd warn zakazuje streice-se dd tego (448a7). k'edi rede jim zberce-se i prijdzce nech niodli-se za was posol bodj k’iwajq na to glowanii swojimi (455b2). i prichodzce tam kendi tobe rozkazano (205b7), k'edi zachcece stawac dd nemazu"6 mijce twar waSo i rence waSe dd lokcej (83b2), i ci ktore imam"' prijenli k'edi zachcece radzic cd tajemne s-prorok'em preto idzce wprodi dd nego pred radq tajemno afar dice mu sedeku"* to warn lepej jest poceSic go nii go na se Hprdsic (446a7), rede-se dd nich bdg lapajce i powonice nogi dd Hiji a potim wriicce w pek'lb w ogen a potim okujce go w lanciich lokcej sedmidzesont lokcami albo ‘erSynami i pocongnice go (467a6), berce t'ejemmum"9 pask'em distim abo potrice po twari waiej ipo renkach waSich tim pask'em (S3b5), poSlice po mastach zbirajonc darownik'i priwodq (127a3), wejzrice na nas oswecimo se dd swjdtlosci waSej (442a6). Як перажытак канчатка -i трэба расцэньваць наступную форму: a ne idzice za timi cd chelal'20 cheramm a cherarn chelalem dinq (22b4).
114 Гл. Lapicz (1986), p. 207.
115 Ap. sala mh. л. salawat = малітва-блаславенне.
116 Перс. namaz = малітва.
117 Ap. iman = вера.
118 Ap. sadaqa = міласціна.
119 Ap. tayammum = рытуальнае абмываннс.
120 Ap. halal = дазволеньі, дазволенае.
121 Ap. haram = забаронены, забароненае.
Пад уплывам акання канчатак -сіе можа выступаць у тэксце тэфсіра ў форме -сіа. Тады ў арабскім пісьме ён запісваецца праз камбінацыю се + alif+fatha = -са: I ci ktdre ітап'22 prijenli streSica sami sebe i diiS wakich i duS lildzej waSich dd ogna pek’elnego (460b4), a k’edi bendzece nediste dbmijca wSitko cdia (83b4), bendzece Udicelami kbidij z-was gromadi lildii wziwajca dd dobrego i prikaziijce dd paznana bdga i prordke i karajca (49b5).
Спарадычна можна знайсці таксама рэфлексы рэдукцыі ненаціскнога галоснага /е/ > Н, у/т. Такія прыклады як наступны, хаця і рэдкія ў тэксце тэфсіра, але зусім не адзінкавыя: jeslipdjdq nazad dd blondbw mdwci wi dd nich bbndca wi swjadkami na tim ie mi musulmane jestesmi (46al), k’edi pojdzece na gazejstwa^ boie i oznajmi prez selam'25 musulmanstwo ne-mbwci vw pd bddanii dd was selam ie ti-ne-jest’ [z] musulman iebisce chceli zabic (72a5).
Іншай прыкмстнай асаблівасцю тэксту тэфсіра з’яўляецца выкарыстанне ў 2-й ас. мн. л. канчатка загаднага ладу -есіе. Гэты канчатак -есіе, які ў арабскім пісьме звычайна запісваецца праз fatha + се + fatha = -есе, выступае ў тэксце тэфсіра толькі ў дзеясловах спражэння -esz. Такі канчатак з’яўляецца інтэрферэнцыяй з паўднёва-заходнім беларускім дыялектам126. Ён сустракаецца ў тэксце тэфсіра ў дзеясловах названага спражэння не заўсёды, а вранікае ў адзінкавых выпадках: mow і liidzepismo majofnce] prijdzece wi dd jednego slowa abismi rowni [bili] jak й nas bill pismo prdrdk’i tak it was pismo prorok’i (45b7), mow ja muchemmed popelgrimujce i pochodzece pd zemi (321a7), priwedzece go napred odi liick'e (260a6), bondzece pbwolnl i pdslUSni panii bogii i pbslowi jego (52a4), i bondzece powelnimi i pdslUSnimi bogii i pdslUdnimi proroku i streice prikezane (95a7).
16.7.4. У 3-й ac. адз. i мн. л. сустракаюцца з XVI ст. парафрастычныя ўтварэнні загаднага ладу з дапамогай застылых формаў дзеяслова niechac (дазваляць) niechaj > niech, скамбінаваных з цяперашнім часам127. Выкарыстанне гэтых формаў, якія мы знаходзім у тэксце тэфсіра, ніякім чынам не адрозніваецца ад словаўжывання ў сучаснай польскай мове: a kto I to ne-zmdie preto nech nakarmi desdzesont ubogich (445a3), i nech-spominaja tarn Ime swentego abi chwalili jego tarn i rand i wedor (283a8), Iprorode mow dd ion swojich i dd ciirek swojich i newjestom weroncim nech пагйсд na sebe na twar zapiini rantuchowe (346Ы), nech pija jedzq
122 Ap. Iman = вера.
123 Параўн. »» 10.8.1. Звужэнне ненаціскнога /е/ > /і, yt.
124 Гл. »> 3.1.1. Арабізм “gazd' (змагар за веру).
125 Ap. salam = мір, прывітанне. Тут маецца на ўвазе ісламскае прывітанне as-salaniu ‘alaykum = мір (хай будзе) на вас, дзякуючы якому можна пазнаць мусульманіна ў тым, хто вітае.
126 Гл. Lapicz (1986), р. 207: “Sufiks -есс jest elementem morfologicznym о szczegolnej wyrazistosci terytorialnej, znany jest bowiem w brus. gwarach pld.-zach., szczcgolnie w czworokqcie wyznaczonym przez Grodno-Pinsk-Mozyr-Minsk (DABM, mapy 170,172)”.
127 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 377.
і rdskoSUja і nech-se zwodzq dlilgimi mislami po tim bendq wedzec dd degb prijdq (202b7), pretd рдгйс ich i muchemmed nechaj-se ропйіхі й zawodze swjata tego i nech jako chcq gedajq di prijdze dzen na nich ktorij jdi jest naznadonij (469a6).
16.8. Зваротныя дзеясловы
Мы звычайна знаходзім у тэксце тэфсіра польскі зваротны займеннік sie, які ў арабскім пісьме, як правіла, запісваецца праз камбінацыю [a + fatha = -se (радзей праз sin + fatha = -se) з дэназалізаваным канцавым е-насавым /-^/ > /-е/. Гэты займеннік звычайна запісваецца разам з дзсспрымстнікавай формай. Але ён таксама захаваўся ў форме энклітыкі і прымыкае да іншых слоў у сказе: a potim wigotiijem jich pred okolicq pek'elnd upadlich na kdlenach pdtim kaiemi Im spredaci-se [s] iidom i k'afirom we wSitk'ich nacijach (245Ы), mow ja muchemmed dajce-i mne wedzec b tich cd se wijim modlice-se i wziwace oprod pana boga (378b5), cdkdlwek w nebdsach se dzeje cd w zemi cokolwek jest w tajemnej radze dobrej medzi trema tilko on dwartij jest medzi nich takie medzi penal tilko on kostij medzi nich choc i mnej tego dlbd i wencej tilko on z nim wespbl gdzekolwek bendq (445b 1 -3). lepej bi bilo iebismi se powrocili z-nowu w zemja k'edibi bili kdscmi zgnilimi (481 a3).
Часам y зваротны займеннік пранікае беларускае гучанне. Тады ў арабскім пісьме ён запісваецца праз камбінацыю ta + alif+fatha = -sa. Прычым гэты зваротны займеннік заўсёды далучаецца да дзеяслова як суфікс: ne-pribliiajce-sa do grechii nedistego ciidzolbstwa (115a3), zbliiila-sa godzina sondnego dna i rekdapil-se mesonc ddpalea muchemmedowego a k'edl tak'ij ciid obadili newernici mek'k'ejsk'e{2i i odwrocili twar swojq rekli darodzejstwo neidensliwo i meli to za klamstwo (433b6), ml tei otworilismi bkna nebesk'e z-wodami barzo cekoncimi i pbreddapalismi zemja irbdlami wodnimi pretd zlondila-sa woda nebesna iz-zemnq na jedin das (434a5).
Як абсалютнае выключэнне мы знаходзім характэрныя беларускія ўтварэнні з рэдуплікацыяй і зацвярдзеннем беларускага канчатка 3-й ас. мн. л. цяперашняга часу -с’> -сса, як у наступным прыкладзе: najhlibSe peklo dla tich nemazgarow'29 ktore sq z nedowerkow munafikow'30 ie oni u nemazech'3' swojich dpldSni i ne’ochdtni ktore oni napochwala nemaz klanejucca i sami ne-dajq i driigim ne-kaiq zek’at'132 i dzesencina widawac (495b3). Такія беларускія дзеяслоўныя формы звычайна сустракаюцца ў структуры фразеалагічных дзеясловаў, утвораных з арыенталізмамі133.
128 Ар. Макка = Мекка.
129 Перс. namazkar = той, хто моліцца.
130 Ар. munafiq = крывадушнік.
131 Ар. namaz = рытуальная малітва.
132 Ар. zaka = абавязковая міласціна.
133 Гл. вышэй »> 16. Марфалогія дзеяслова (пункт 1).
16.9. Дзеепрыметнікі
16.9.1. Дзеепрыметнік цяперашняга часу незалежнага стану
Мы заўсёды знаходзім у дзеепрыметніку цяперашняга часу незалежнага стану рэгулярныя польскія формы, якія ўтвораны з дапамогай марфемы -qc і адпаведных склонавых канчаткаў134. Сярод іх не знаходзіцца архаічных формаў і ўтварэнняў, якія ўзніклі пад беларускім уплывам135.
Дзеепрыметнікі, выяўленыя ў тэксце тэфсіра, з’яўляюцца шмат у чым вельмі літаральнымі перакладамі аналагічных дзеепрыметнікаў з арабскага тэксту. Гэта адбываецца таму, што ў арабскай мове дзеепрыметнік незалежнага стану выконвае важныя сінтаксічныя функцыі: ад nomen agentis да прыслоўнага абазначэння стану. Таму мы знаходзім у тэксце тэфсіра вялікую колькасць дзеепрыметнікаў, якія пераважна адлюстроўваюць ужыванне дзеепрыметніка ў арабскай мове: wejzrice na dwoce ich k'edi dadzq dwoce i na dbjzraldsci ich pewne w tini wSitk'e sqpoznak’i jedinostwa megd dla liidzej weroncich136 (109a3), pretb ne-bondz pbwolnij cebe klamajdncimm bd iondajq iebis-se naklonil dd newernich (464a6), i priSlo z neba na te ogrodi bgen na dwoci b[d] boga jich a oni bili sponcimi™ (464b3), w ten dzen bendq nebosa jako rdspuSCbna medz i bendq gori jako poro albo pilch latajoncij™ (468a5), i zapewne wjadomi-smi kto z-was koran klamajdncij'w i zapewne te klamane jest welkq Skbdq nad newernikami (467b7), k'edi zachcq iebi wiSli s-tamtond dd tich frasiinkow i monk i z-nowu jich
КНІГІ ОНЛАЙН
