Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
134 Наконт развіцця дзеепрыметніка цяперашняга часу незалежнага стану гл. Klemensiewicz (1965), р. 380 ff.
135 Гл. Lapicz (1986), р. 209 f.
136 Дзеепрыметнік з'яўляецца тут адлюстраваннем бяззлучнікавага адноснага сказа, які складаецца толькі з адной дзеяслоўнай формы уй’тіпйпа = “яны веруюць”; Q(6:100) {... inna fi dalikum la-ayatin li-qawmin yu’minuna} = “сапраўды. y гэтым знакі людзям, якія веруюць”.
137 Дзеепрыметнік у тэксце тэфсіра з’яўляецца літаральным перакладам дзеепрыметніка незалежнага стану mukaddib = “той, хто хлусіць” у арабскім тэксце: Q(68:9) {fa-la tuti‘i 1-mukaddibina} = “He слухайся тых, хто хлусіць”.
138 Q(68:20): {fa-tafa ‘alay-ha ta’ifun min rabbi-ka wa-hum na’imuna) = “I абышоў яго (сад) абходчык ад твайго Госпада, калі яны спалі”. Фраза a oni byli spiqcymi з’яўляецца тут літаральным адлюстраваннем у польскай мове арабскага hal-сказа (акалічнаснага сказа) wa-hum па’ітйпа = (літар.) “а яны тыя, хто спяць”.
139Дадзены дзеепрыметнік у польскім тэксце не з’яўляецца адлюстраваннем з арабскай мовы. Болып таго, арабскі назоўнік ‘ihm = шэрсць з Q(70:10) апісваецца як “шэрсць, якая лётае” = puch latajqcy.
140 Гэты дзеепрыметнік у тэксце тэфсіра адпавядае арабскаму дзеепрыметніку незалежнага стану mukaddib = “той, хто хлусіць, ілгун” з Q(69:50) {wa-inna la-na‘lamu anna min-kum mukaddibina} “Сапраўды, Мы ведаем, што сярод вас ёсць ілгуны".
nawrocq tam ie dd ogna oto skoStiijce menk'i paloncew (266a7), ne-poslalismi inadej prorokow tilko majq swjdstbwac we rone ich142 a straSdnc newernikow (103a7), tak tei narucami i nasilami nektorich kriwdnikow na driigich za td cd bili rdbdncimiw grechi (112a4).
16.9.2. Дзеепрыметнік цяперашняга часу залежнага стану
Утвораны з дапамогай суфікса -тдзеепрыметнік цяперашняга часу залежнага стану ў польскай мове ўжо ў далітаратурны перыяд знік з інвентара дзеяслоўных формаў. Ён захаваўся ў рэшткавым выглядзе ў функцыі прыметніка пераважна з актыўным значэннем144; напр. wiadomy (вядомы), які ў тэксце тэфсіра сустракаецца вельмі часта і ў актыўным значэнні'45. Гэты дзеепрыметнік стаіць часцей за ўсё на месцы фінітнай формы арабскага дзеяслова ‘аііта (ведаць): і on jest' ktorij utinil warn gwjazdl iebisce po nich drogi znajdowali w cemnosci na zemi i w noci i na тдгй pewne oznajmiijemi pismo ojedinstwa naSim dla liidzej ildonich wjadomich'46 (108b6), wojowac skarbem waSim i sami sbbq na
141 Гэты дзеепрыметнік адпавядае тут ар. назоўніку hariq = пажар, агонь; у Q(22:23) {[...] wa-duqu ‘adaba 1-hariqi} = “[...] i паспрабуйце пакуту агню”.
142 Q(6:49) {wa-ma nursilu l-mursalina ilia mubajSirina wa-mundirina [...]} = “Мы пасылаем пасланнікаў толькі дабравеснікамі і тымі, хто папярэджвае [...]”. Частка majq swiastowac wierzqcych з’яўляецца перакладам арабскага дзеепрыметніка незалежнага стану mubaSSirina = “тыя, што абвяшчаюць добрую вестку, дабравеснікі”, які як акалічнасны вінавальны склон мае адвербіяльнае значэнне і звязаны з фінітным дзеясловам nursilu = “Мы пасылаем”. Паралельна гэтаму ў арабскім тэксце мае месца другі акалічнасны вінавальны склон, які таксама адносіцца да фінітнага дзеяслова nursilu = “Мы пасылаем”, у слове mundirina = “тыя, што папярэджваюць”. У тэксце тэфсіра апошняе перадаецца дзеепрыслоўем straszqc, што знаходзіцца бліжэй да арабскага арыгінала, чым парафрастычны пераклад першага дзеепрыметніка mubaSSirina = “тыя, што абвяшчаюць добрую вестку, дабравеснікі” majq swiastowac wierzqcych.
143 Вельмі характэрным з’яўляецца адлюстраванне ў тэксце тэфсіра праз канструкцыю Ьус + дзеепрыметнік цяперашняга часу арабскіх састаўных дзеяслоўных формаў кшталту капа + імперфект, якія паказваюць дзеянне, што працягваецца ў прошлым. Дадзены прыклад з’яўляецца перакладам Q(6:130) {wa-kadalika nuwalli ba‘da z-zalimina ba‘dan bima kanu vaksibOna) = “Так Мы набліжаем адных злачынцаў да другіх за тое, што яны набылі”. Арабская састаўная дзеяслоўная форма была скапіявана ў польскай мове byli robiacymi erzechi. Параўн. 2.3.4. Састаўныя часавыя формы капа + імперфект.
144 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 385. Параўн. Kuraszkiewicz (1981), р. 137. Параўн. Kurzowa (1993), р. 200.
145 Параўн. Lapicz (1986), р. 209. Параўн. Suter (1993).
146 Польск. wiadomy (вядомы) стаіць тут на месцы фінітнай дзеяслоўнай формы з арабскага тэксту: Q(6:98) {[...] qad fassalna 1-ayati li-qawmin уаЧатйпа} = “[...] Мы размеркавалі знакі для людзей, якія ведаюць”. Арабская фінітная дзеяслоўная форма уа'іатйпа = “яны ведаюць” утварае бяззлучнікавы адносны сказ да qawm = “людзі”: li-qawmin yajamuna = “для людзей, якія разумеюць”, што ў польскім тэксце перадаецца як dla ludzi uczonych wiadomych.
drodze boiej taka praca lepSa warn jesli jestesce tego wjadomi'47 (149b2), zapewne bog twoj on tego wjadbmSij tego cd zblondzil od drogi jego i on jest wjadpmSij'4* kto idzeprawdziwq drogq (464a5). Дзеепрыметнік wiadomy (y кароткай форме) часта з’яўляецца ў функцыі выказніка ў назоўнікавым скланенні: mowja muchemmed zeslal ten koran ktorij wjadpm tajemnic w nebosach i w zemjech (288a4), pan bog ne-jest wjadpm mnogich rebej dd tich cd wi binice (392a6).
16.9.3. Дзеепрыметнік прошлага часу залежнага стану
Дзеепрыметнік прошлага часу залежнага стану ў польскай мове ўтвараецца з дапамогай суфіксаў -t-, -пі -en-w. У тэксце тэфсіра мы знаходзім у пераважнай большасці рэгулярныя ўтварэнні. Спарадычна ва ўтварэннях з суфіксам -епсустракаюцца адхіленні пры перагаласоўцы. У прэдыкатыўнай пазіцыі дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага стану таксама заўсёды паказваюць у тэксце тэфсіра прыметнікавае скланенне150: rekl pretd wistomp od nas z neba bd-s-ti-jestes ubirij Ukemenowanij i preklentij (204b2).
Прыклады ўтварэнняў з суфіксам -t-: pewne renca jego rospostarte na Sbbdrobliwosc daje jq pobiwene i skarbi jako chce (91b8), prawdziwe k'edi ofardwalji] ofari prijenta dd jednego habila15' a neprijenta dd drugego kabila'52 (86b5), pewne pjanij napoj i kostk'i grac i karte losi i wroibi preklentij cheram'52 jest (95a4), sedzq prisloniwSi-se na kreslach parenbowich zeldnim plawatem obitich i na kobercach roznimi farbami tkanich nadbbnich barzo (438a5).
14' Польск. wiadomi стаіць тут на месцы арабскай фінітнай дзеяслоўнай формы ta'lamUna = вы
веЭаег/еўрыфмаванайфразезBepiuaQ(9:41) {[..] wa-gahadu wa-bi-amwali-kum wa-bi-anfusi-kum
fi sabili Ilahi dalikum hayrun la-kum in kuntum ta‘lamuna} = “[...] i змагайцеся сваімі маёмас-
цямі і сваімі душамі на шляху Алага! Гэта лепшае для вас, калі вы ведаеце”.
148 Форму вышэйшай / найвышэйшай ступені польск. wiadomszy можна зразумень з арабскага арыгінала, дзе ў дадзеным месцьі стаійь прыметнік 'аііт = “той, хто ведае” ў найвышэйшай ступені а'іатй = “той, хто ведае найлепшым чынам”: Q(68:8) {inna rabba-ka huwa a‘lamu bi-man dalia ‘an sabili-hi wa-huwa a‘lamu bi-l-muhtadina} = “Сапраўды, Гасподзь твой найлепшым чынам ведае таго, хто адхіліўся ад Яго шляху, і Ён найлепшым чынам ведае тых, хто ідзе проста.”
149 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 386. Параўн. Kuraszkiewicz (1981), р. 138 ff. Параўн. Lapicz (1986), р. 211.
150 Параўн. Klemensiewicz (1965), р. 386: “Jedynie w М l.p. spotyka si? do XVII w. cz?sciej formy odmiany niezlozonej, ktore w nowej polszczyznie trwajajuzjako archaizmy, np. w modlitewnym kontekscie: um^czon, ukrzyzowan, pogrzebion”. Параўн. Kuraszkiewicz (1981), p. 140: “Наадварот, y старапольскай мове да XVIII ст. гэтыя формы іменнай флексіі выступаюць у функцыі прэдыката. Напр., у Рэя гэта датычыць пераважна дзеепрыметнікаў мужчынскага і ніякага роду ў форме на -t, -п і -to, -no, радзей у множным ліку і ў жаночым родзе”.
151 Ap. Habit = Авель.
152 Ар. £Ш/7 = Каш.
153 Ap. haram = забаронены, забароненае.
Прыклады ўтварэнняў з суфіксам -п-: і jedzq dni zakazani redi cheramne'™ ej jak'e zle redi cd stall dinoncimi (91b4), wXak priSla tdbe wjadomosc o mojieSu gdi zawolal na nego pan bog w doline goristej gori sinajsk’ej nazwane tuje'55 (481a5).
Прыклады ўтварэнняў з суфіксам -еп< pewne pan bog ne-predi i ne-narUSa terminow zameronich (40b3), a k'edipriseniece sterelcel pilno prisengi waSej bogii Udinonej (95a2), to Udinek z-UmizlU umisla (!) Setansk’egd preto stronce-se go jesli bic chcece Uwolnonimi (95a4), i merjema156 pewne bog blogoslawil cebe i odiscil cebe od pomowena i blogoslawona s-ti nad newjasti (44a2), nemalo z nich jest [s] starcow pUstelnikow bojaznikow botich udpnich i dni nigdi ne-podnaSajon-se w picha (94a6), koran zeslanij dd mondrego boga wSitk'imi jenzikami uchwaldnego cesara (394a3), takowe liidze sq dni w blendze welk'em zablondzonimi (197b2), preto wi iondace dd boga rizku'51 i onemii sluice i klanajce-se i chwalce go bo dd nego zapewne powroconi bendzece (321a4).
Таксама ў тэксце тэфсіра рэгулярна выкарыстоўваецца дзеепрыметнік прошлага часу залежнага стану, які канчаецца на -о. Канчатак -о з’яўляецца застылай формай наз. скл. адз. л. н. р. з назоўнікавага скланення. Гэтая форма атрымала ў польскай мове асаблівую сінтаксічную функцыю апісваць безасабовыя дзеянні, не называючы канкрэтнага суб’екта158. У арабскім пісьме гэты канчатак, як правіла, запісваеца scriptio plena праз waw + damma = -б: mow і muchemmed і liidze pismo majonce ne-mace wi za cd se mscic dd nas tilko za to le werimipanu bogii i temu cd zeslal nam i cd zeslano pred nami (91a7), albo ne-patriS na tich ktorem dano iirond i ksenge t'ewrit''59 (42a2), i mow tim ktorim dano ksenge iidom grekom i nepismenim ‘erabom'60 di bendzece musulmanmi (41b5), a k'edi HsliSq cd zeslano djet'i'M dd proroke obadiS bdi jich zapilnq Izami s-tego cd wedzq le to prawdziwe (94a7), ne-mdwond tdbe inadej i muchemmed tilko to cd se reklo prorokem pred tobom (394a4), pewne ci ktore newerni sqjeslibi bilo й nich to cd na zemi skerbi wSitk'i jekdo k'ed-bi take wele tego abi-se okHpili tim dd kerane dna sondnego ne prijentdwbendze dd nich i dla nich jest menka gorka (87b7).
Наступны прыклад можна зразумець як графічна-фанетычны варыянт лексемы oznajmiono (паведамлена): jul oznajmene jak wele tedi mace dac jej (32al).
154 Ap. haram = забаронены, забароненае.
155 Ap. Tuwa = Тува; горны масіў на Сінаі; гл. Q(79:17).
КНІГІ ОНЛАЙН
