Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Тут можна адмовіцца ад дэталёвага абмеркавання асобных формаў, бо элемснты, якія ўдзельнічаюць ва ўтварэнні будучага часу, ужо абмяркоўваліся ў цяперашнім і прошлым часс. Звычайным з’яўляецца пранікненне ў дапаможны дзеяслоў Ьус (быць) беларускага вымаўлення і формаў, напр. budu замест b^d^.
16.6.1. Прыклады 1-й ас. адз. л.: jesli bendzece mi chwala bddawac prispore warn i pozitkow i samich a jesli bendzece newernimi pewne jest warn menka i kerana twarda (198a2), zwodzic bende dr az wSitk'ich tilko twojich z nich Sbirich tich ne zwodza (204b6), poglondajce i bekajce pewne i ja z-wami bende Cekai i wiglondal kerane (123b3), rekl pan bdg wi ne-bojce-se zapewne ja z-wami wespol bende tistawidne bende sliSaj i widzal (249a6). У асобных выпадках пранікаюць беларускія ўтварэнні: і spitajq й cebe д zi l-kernejni"M td jest aleksandra mow i muchemmed btidii pec warn b nem wjadomosci jego (238Ы).
16.6.2. Прыклады 2-й ac. адз. л.: idzmi dd fera'imam bo on barzb zblondzil i mow jemii di-chceS bic Cistej dd grechow mow {la ilaha ilia allah}"n i naprowadze cebe na droga ktorq pojdzeS dd boga twego i bendzeS bal karana jego (481 a5), i rownd td nad nimi choc-ti i muchemmed bendzeS straSic ich albo ne-straSic jich jilt ne‘Uwerq zapewne bendzeS straSil tich ktdre poddadzon-se pod prikezana koranne (395a4-5). a jesli bendzeS jemii kolegi priznawal tedi zaniweb pbjdq udink'i twoje dobre (381a5), jest dla cebe na onirn swece dobroci tobe dane lepSa nit ten wSitek swat i da tobe na onim swece bdg twoj o cokblwek bendzeS tondal (491a3)
98 Параўн. Lapicz (1986), p. 204; Rott-Zebrowski (1992), p. 150 f.
99 Kuraszkiewicz (1981), p. 134: “Сістэма ў Рэя камбінаваная: у адзіночным ліку ў яго звычайна дзеепрыметнікавыя формы, у множным ліку інфінітыўныя фор.мы, і толькі апошнія маглі мець адваротны парадак слоў, напр. mial, b^dziesz miala, bedzie тіаіо, але b^dziemy тіес ці тіес bedziemy. Відавочна, ужыванне дзеепрыметнікавых формаў у адзіночным ліку мела на мэце пазначыць род дзейніка. У Рэя сустракаюцца рэдкія прыклады дзеепрыметнікавых формаў у множным ліку ад дзеясловаў тдс, chciec, тіес, wolec, якія мелі пры сабе інфінітыўныя дапаўненні, напр. objasnic b^dq mogli, dobrze czynic b^dziemy chcieli, bqdziecie mieli mowic, b^dq woleli obracac”.
100 Ap. DU al-Qarnayn = Аляксандр (літар. з двума рагамі).
101 by>.fir‘awn = фараон.
102 Ap. la ilaha Hid Allah = Няма Бога акрамя Алага.
16.6.3. Прыклады 3-й ас. адз. л.: on jest bog ktbrij stworil was itprbd s-pasku a pbtim z-iondzi celesnij a pbtim ze-krwi ssadlej pbtem wiprbwadze was dzecencem a pbtem priwedze was dd dbskbnalej silt (388b5), pewne ten ktbrij biiwil zeme s-trawami ten ie biiwi i martwich (393b6), wspbmni ten dzen k’edi She pad-se bendze nebbsa s-tUCami balimi na kStalt mgli (289b5), bendze pec tobe bd prbroctwa mbjieSbwegb i bd spraw fera‘unbwich'm (310a5), mesichw masijaS to jest ‘ejsa sin merjemin'05 slawnijprorok na tim swece a na bnim swece pridnca blisk’ij й bbge i bendze mbwil do lUdzej w kblisce i w starbsci (44a7), a ktb ne-bendze weril prikezanu bbiiemii na tich pewne bog prendk'ij bdbirac ligbi (41b5), ten bendze nagbrdj medzi lUdzej ktbrij bendze gbral w bgnii pek'elnim (487b6), w ten dzen bendze-se trbnsla zeme trensenem welk'im (48lai).
16.6.4. Прыклады 1-й ac. мн. л.: mowili ne-zabawimi-se mi w pekle (42a4), i ildnemb jich na jego panstwe dzedzicami i pbCinim jich krblami silnimi (310Ы), i mi pewne ne-wnidzim tarn di bni unidq z negb a jesli z negb winidq bni z negb tedi ten Cas wnidzeme (86a5), a jesli wi bendzece-se bic zabijac dbpombiem warn ale pan bog s'wjddek jest ie bni sq dwoliCne klamce (449a2), pbSli go z-nami jUtrb bendzem paswic bidlb i bendzem grac i mipewne jemti bendzem stroiami (182a4). У l-й ac. mh. л. мы, як правіла, не знаходзім дзеепрыметнікавых формаў.
16.6.5. Прыклады 2-й ас. мн. л.: jesli zachcece UCic pblitk'i bbiie ne-zliCice jich (208b4), zarez obabice i bendzece wedzee co ja z-wami йСіпе (127b5), bendzece sliichac ich i dajee-se nambwic pewne wi bendzece newernikami (llla5), k’edi bendzece tajemno weric albo radzic preto ne-radzee-se zdradliwe i klamliwe (445b8), UgbliwSi glbwa waka i bstrigSi wlbsi waSi ne-budzece bbjaci-se bd we pan bog to co ne-wece wi (422аЗ). Як відавочна з наступных прыкладаў, пры ўтварэнні будучага часу з інфінітывам змяняецца парадак слоў: bendzece-se mbdlic balwanem swojim iebi was brbnili jesli wi jest prawdziwimi ale jui tarn kdneCne jemil mbdlici-se bendzece bn bbroni tego co nibdli-se jemu (102b5). У 2-й ac. мн. л. мы таксама не знаходзім утварэння будучага часу з дзеепрыметнікавымі формамі.
16.6.6. Прыклады 3-й ас. мн. л.: і ustraSpn-se tim koranem і dbwedzbn-se iepewne jest bog jedinnij i wspamentajq se pani гЬгйтй (202b4), prijdq do raju i otworbn-se wrbta jich i reknq do nich wladara rajsei pbzdrdwene i pbkoj na was (382a4), bni ne-bendq ibndac smerci nigdi a to za to co zarbbili rence jich (454b2), i takbwe liidze bnimi pbdpalac bendq bgen pek'elnij (40b4), a jesli bendq spretac-se s-tbbq b wjare mow ti nawracam-Se SCire twarq swojq кй bogu (41b4). У якасці адзінкавай дзеепрыметнікавай формы мы знаходзім у тэксце тэфсіра ne-bendq mogli йСіпіс
103 Ap.fir'awn = фараон.
104 Ap. masih = месія.
105 Ap. ‘Isa Ibn Maryam = Ісус, сын Марыі.
testamentow (361Ь7). Пры гэтым характэрна тое, што дзеепрыметнікавая форма выступае пры мадальным дзеяслове, у дадзеным выпадку тос (магчы)106.
16.6.7. Адсутнасць будучага часу з дапаможным дзеясловам тіес (мець)
Апісанае Лапічам (Lapicz (1986)) на падставе рукапісу кітаба ўтварэнне будучага часу з дапаможным дзеясловам тіес + інфінітыў і асабліва звязаныя з гэтым сінтэтычныя канчаткі, якія паходзяць ад формаў дзеяслова тіес (мець) і характэрныя для паўднёва-заходняга беларускага дыялекту107, немагчыма знайсці ў тэксце тэфсіра.
Канструкцыі кшталту тіес + інфінітыў, якія сустракаюцца ў тэксце тэфсіра, без сумневу маюць значэнне будучага часу, аднак відавочна, што іх можна разумець зыходзячы з сэнсу сказа як мадальныя канструкцыі; напр.: k’edi zberemi ich na ten dzen nimak wentepliwosci w nim ma poditkowac koida duSa to cd zardbila (42a6), bd ma zaplacic pan bog jich koidej dilSi cd zardbila (202b2), pewne ta gbdzina ostatedna konedne ma prise ponds te ceniariponoSenem dobrim (206b4), ne-zostane iadno mekkana na zemi tilko wkitko zgubic marm pre[d]-dnem sondnim (225a2), die keri'et'm muchemmedow ma bic na wkitek swjat nezadlugo (283a6). У дадзеных прыкладах падкрэсліваюцца неабходнасць і непазбежнасць наступных падзей, а не будучы час. У наступным фрагменце таксама ясна, што маецца на ўвазе маральны імператыў і наўрад ці будучы час: powinenem na tim de пе-тат mowic na boga tilko redi prawdziwe (126b6), zapewne mi zeslalismi na ce ksenga koran ditaci-se ma nad nimi w tim wSitk'im laska moja jest chwala i па’йке dla liidzej weroncich (324b5), reknq ci ktore newernimi sq na tich ktore iiwerili di nakarmic mami tego cd ne-chcal bog nakarmic jego (361b4).
16.7. Загадны лад
У цэлым у тэксце тэфсіра мы знаходзім пры ўтварэнні загаднага ладу даволі сучасную моўную карціну.
16.7.1. Калі аснова цяперашняга часу канчаецца на -а, то загадны лад 2-й ас. адз. л. спражэння -am, -asz, а таксама некаторых нетэматычных дзеясловаў,
106 Параўн. Kuraszkiewicz (1981), р. 134.
107 Гл. Lapicz (1986), р. 204-205: “О ile futuram ze slowem posilkowym 'bye' (plus bezokolieznik) jest znane wszystkim gwarom bras., o tyle konstrakeje ze slowem posilkowym 'miec' s$ wlasciwe dose ograniczonemu obszarowi gwar pld.-zach., glownie zreszt^ w zachodniej cz^sci tego obszaru (DABM, mapa 166). Na tym samym obszarze gwarowym tez znane formy syntetyezne czasu przyszlego, zachowuj^ce resztki dawnych form osobowych slowa imati, dolqczane do czasownikow w formie koncowek. Konstrakeje takie zachowuj$ rowniez teksty Kitabu: ...a xto ni cinic, to k'afirinom / ne budze i muk'i zadnej ne mecime ...30/3-4; ... vsakze v kur’ane citacimes jake jest rozkazanne / pana boha, a jezili sam ne budzes umec to od navconix cucimeS ..AH6-T'. Параўн. таксама De Bray (1980), p. 233.
108 Ap. Sari'a = шарыат, ісламскі закон.
напр. dac (даць) і вытворных ад яго, утвараецца праз суфікс -j. У арабскім пісьме гэты канчатак запісваецца праз камбінацыю ja + sukiin = -j'. bitaj na nich dzeje wjadomosc sinow adamowich (86b4), bdndz pdslUSna i powolna bogu twemii i padaj dblibjem dd zemi i klanaj-se s-timi cd se klanajq (44a3), i ti pridaj renka jim i muchemmed i pros odpHSbene grechow modlonc-se bogii (452a7).
Два спражэнні, -<* -isz i -y -esz, y польскай мове пры ўтварэнні загаднага ладу ўжо ў далітаратурны перыяд прыпадобніліся. Спачатку для 2-й ас. адз. л. ужываўся канчатак -і. Такія ўтварэнні, аднак, амаль цалкам зніклі да канца XVI ст., і на іх месцы ўсталяваліся формы без канчаткаў. Толькі пры збегу дзвюх зычных у корані альбо ў канцы асновы захаваўся канчатак -і, і на працягу далейшага развіцця ўжо з XVII ст. ён дапаўняецца суфіксам -j109.
У тэксце тэфсіра мы пастаянна знаходзім у дзеясловах абодвух спражэнняў,
-isz і -esz, бесканчаткавыя формы: rekl miisa pane bobe rozkir serce moje warq zdrowq i latwo bin kobdq red (248a8), rekl pan bog ulap go i ne-boj-se (248a4), ci cdprikliposle muhagirow"0 i insarow'" mowqpane nab boie zbaw nas i z-bracjq nakq (448b6), k’edi obabib tich ktore bluznq pismo node odwroc-se idz preb preb dd nich (105a8), zbaw od nas grechi naSi i strei nas dd menk’i bgnistej (41a7), preto prendko idz z-liidzmi twojimi w jednej bensci dd noci i wez za sobq nasladownikow swojich (205b6), stworil go s-paskii z zemi apotim rekl na td stan blowek’em i stal-se bez ojca (45b2), i prorobe wojilj newernikow dablo i nedowerkow grom jenzik’em z bdndz dUbim i strogim nad nimi (461a4), i zabijajq tich ktore prikezujq dd prawdi z-lUdzij semenbUj"2 jich menkq gorkq (42al), d ti ne-pej ginazem ni-nad jednim z nich (154a6). 3 прычыны адзінкавасці прыклада застаецца пытаннем, ці мае месца ў наступным прыкладзе рэлікт першапачатковага канчатка -z: йкаіі пат porondk’i ofara jak binic (18ЬЗ).
Толькі ў каранях альбо ў асновах са збегам дзвюх зычных у канцы захаваўся першапачатковы канчатак -г, аднак у тэксце тэфсіра ён з’яўляецца толькі як выключэнне з суфіксальным -j'. rekl anol wdir o zeme nbgq twojq dwa razi i wpadli dwa brodla oto jedno ceplo zmij-se i zimne napi-se (372b6). У наступных прыкладах звяртае ўвагу scripio plena гэтага канчатка: potrosni sobe galonz z-funikami posipon-se na cebe dojzrale funik'i preto jedz i pi (242a4), wspomni i muchemmed k'edi rekl musa dd liidzej swojich i liidze wspominajce laske i dari bobbe (86al), ale tilko wejzri na gore bi-mobe dna stac na mejscii swojim jesli-se iistoji mobeS i ti widzec mne (129b5).
КНІГІ ОНЛАЙН
