Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Копула рэгулярна з’яўляецца ў звычайнай для польскай мовы форме jestescie: rekli pewne wi jestesce hid netUtejijSij (205b4), ne-jestesce wi tilko potompone klamci (332a5). Тут таксама зноў сустракаюцца канструкцыі, пабудаваныя з асабовага займенніка wy і асновы jest: pewne w tim welk'e cilda warn jesli uv jest' temii weroncimi (44b6).
42 Ap. inian = вера.
43 Звяртае ўвагу форма mozice замест mozece. Тут або мае месца арфаграфічная памылка, або можна казаць пра рэфлекс рэдукцыі ненаціскнога галоснага; у такім выпадку можна прыняць іншы, г.зн. не польскі (на перадапошнім складзе) націск. Параўн. »> 16.2.3. 3-я асоба адзіночнага ліку цяпсрашняга часу.
16.2.6. 3-я асоба множнага ліку цяперашняга часу
У тэксце тэфсіра звычайным канчаткам 3-й ас. мн. л. цяперашняга часу ва ўсіх спражэннях з’яўляецца канчатак -q, які ў арабскім пісьме запісваецца праз камбінацыю scriptio plena галоснага lol з графемай sagir-i-пйп = -q: ci ktore ne-werq koranu і ajet'om^ boHim dla nich jest menke twarda (40a2), zabijajq tich ktore prikezuia do prawdi (41b8), sliichaja tich ludzej сд й cebe ne-biwaja i premenajq falSujq slowa (88a8), takowe choc maja serce ne-roziimejq tim choc majq oCi ne-widzq nimi a choc majq HSi ne-sliSq nimi (134b3), podiegaja go liidze dd drewa kamena nad tim sq anjolowe barzdd silne twarde i ne miloserdne (460b5), chwalq chwalq naleiito bdga ci-co w nebosach i na zemi (441a2), i wprowadzi jich w raje cekq45 spod nego rek'i na wek'i tam w roskoSach bendq (447a7).
Псрад суфіксальным зваротным займеннікам si^ гэты канчатак запісваецца ў расчэпленай фор.ме: bijon-se na drodze balwanow abrazow (69b2).
Спарадычна можа пранікаць артыкуляцыя -q > -от, якая сустракаецца ў вялікапольскім дыялекце46. Тады ў арабскім пісь.ме замсст графем пйп = п альбо sagir-i-пйп = п стаіць тіт = т: sq preklenci gdzekolwek naidom-se lapaj jich i zabijaj jich zabicjem twardim (346b5), UsadSi prislpnpm-se na poscelech koldri jich ioltego atlasu (437b3).
Радзей сустракаецца як дэназалізаваны варыянт канчатак -о (< -q), які запісваецца без графсмы sagir-i-пйп = п: wnet upadno регйпі і bliskawici (7а6).
У тэксце тэфсіра мы знаходзім толькі вельмі рэдкія сляды беларускага канчатка -йс'. Гэты канчатак звязаны, напрыклад, з беларускім дзеясловам пець (польск. spiewac), які ў кожным разе з’яўляецца складанай часткай фразеалагічнага дзеяслова, утворанага з арыентальнымі назоўнікамі: anjolowe jego selewat'^ pejug i prozbe Cinq na proroke (346a4), i tei ktore nemaz^ pejuc i te cd z-risku49 swego ofariijq (267b5), bojon-se boga nemaz pejuc po nocach Ukldni Cinq i stojonc-se modlo i wistregajon-se dd kerana weCnego i spodzewajon-se lask'i bdga swego (376a2). Ba ўсіх прыведзеных прыкладах вартае ўвагі тое, што, за выключэннем названых фразеалагічных зваротаў, усе іншыя дзеяслоўныя формы маюць польскія канчаткі.
У тэксце тэфсіра як копула 3-й ас. мн. л. звычайна з’яўляецца форма sq (< праслав. *sqt'), пры гэтым насавы часам можа выступаць расчэпленым як
44 Ар. ауа = знак, каранічны веріп.
45 Трэба звярнуць увагу, што гэтая форма не паказвае пашырэння асновы -п-. Параўн. Klemensiewicz (1965), р. 365; параўн. Kurzowa (1993), р. 195.
46 Гл. »> 10.5.3. Насавы о ў канцы слова.
47 Ap. sala мн. л. salawat = малітва, блаславанне.
48 Перс. namaz = рытуальная малітва.
49 Ap. rizq = сродкі існавання.
-q > -on альбо дэназалізавана як -q > -о: wSitk'e rid sq zrachdwane i wipisane w lewchi l-mechfiiz™ (480a7), kogd naprowadzi pan bog ten bendze naprowadzdnij a кдтй kaie zblondzic tedi takowi liidze son oni Skodnikami samich sebe (134Ы), takbwe nacije so oni lotrowe blendni (279b2).
Спарадычна для мн. л. выкарыстоўваецца таксама форма адзіночнага лікуjest. Sedl dojera'itna5' і do ludtl jegopewne onjjest lildem blendnim lotrowsk'im (303a8).
16.3. Прошлы час
Формы прошлага часу складаюцца з дзеепрыметніка незалежнага стану прошлага часу на -I і формаў дапаможнага дзеяслова Ьус (быць), скарочаных да канчатка. Канчаткі прошлага часу 1-й і 2-й ас. адз. л. і 1-й і 2-й ас. мн. л. могуць стаяць асобна ад дзеепрыметніка, таму што яны ўзніклі з самастойных дзеяслоўных формаў, і займаць энклітычную пазіцыю. У 3-й ас. адз. л. і 3-й ас. мн. л. выкарыстанне дапаможных дзеясловаў даволі рана, а менавіта ў XIV ст. выйшла зужытку. У 1-й і 2-й ас. адз. л., атаксамаў 1 -й і 2-йас. мн. л. ужо ў XV ст. былі пераважна формы скарочаныя да канчаткаў, а поўныя формы дапаможнага дзеяслова цалкам зніклі52.
У беларускай мове складаныя формы прошлага часу вельмі рана выйшлі з ужытку. Ужо ў XI ст. знік дапаможны дзеяслоў у 3-й ас. адз. і мн. л. У 1-й і 2-й ас. адз. і мн. л. яго выкарыстанне можна назіраць яшчэ да XIV-XV стст., а часам нават яшчэ ў XVI ст.53
16.3.1. 1-я асоба адзіночнага ліку прошлага часу
У тэксце тэфсіра ў 1-й ас. адз. л., як правіла, паказваецца тыповы польскі канчатак -(е, а)т: і tei gandw5* stworilemjeSio pred tim z-‘ogna pek'elnego (204a4), Upersonilem Uformowalem go i nadchnelem55 w nego z-dUcha naSego albo z-dUcha mego (204a6), ne-malemja nad wami iadnej mod tilkd jesli wziwalem was (199b6), bd wSak bawilem-se medzi was wek moj pred tim pok'i ne-bilam prorok'em (161a8). Апошнюю форму bylam замест bylem можна патлумачыць уплывам акання ў выпадку, калі адсутнічае сінтаксічная інкангруэнцыя56. Зразумела, такія ад-
50 Ap. al-lawh al-mahfiiz = “Патаемная скрыжаль" на небе, на якой напісаны спрадвечны Каран.
51 fir'awn = фараон.
52 Наконт развіцця прошлага часу ў польскай мове гл. Klemensiewicz (1965), р. 369 ff. Параўн. Strutynski (1993), р. 158.
53 Гл. Rott-Zebrowski (1992), р. 160. Параўн. Lapicz (1986), р. 199. ГІараўн. таксама Stang (1935), р. 112.
54 Ap. Gan = Ібліс, чорт.
55 Наконт дэназалізаванай артыкуляцыі /§, cf перад //, I/ у прошлым часе гл. »> 10.5.1. Насавыя галосныя ў сярэдзіне слова.
56 Параўн. Kurzowa (1993), р. 198.
хіленні сустракаюцца даволі часта: bdwrbcil-se dd nich і rekl і ludze mdje wdak dbnbsilam warn pdselstwa boga mego i napbminadem bilim warn (124a7). У форме дзеяслова bylem > bylym адбываецца звужэнне /е/ > /і, у/ перад насавым ІтІ, так, як у наступным прыкладзе: wdak donbsiljm warn pdselstwa pana mego (125b6). Такія канчаткі хаця не вельмі частыя, але яны ўпарта трымаюцца на працягу ўсяго тэксту.
Энклітычныя канчаткі таксама рэгулярна сустракаюцца ў тэксце тэфсіра: zabawil-se nedlugij das preto prilecawdi reklja-m-se dowedzeF1 cd ti tego ne-wedzales (304a7-8), taliije tego ie-m ne-trimal wespbl s-prbrbk'em drogiprawdziwej (289b8). mow muchemmed abb-mja do was ne-prided z-direkcijq slUdnq od tego cd see nalezli na tim bjebw wadich (402a5). У слове przyszedl з апошняга прыкладу ў арабскім пісьме не запісваецца канцавы Ш, бо ён у вымаўленні застаецца амаль нямым. Такое падзенне можна назіраць часта.
Спарадычна сустракаюцца формы без канчаткаў, таму толькі з бліжэйшага кантэксту робіцца зразумелым, пра якую асобу ідзе размова: bdlbndil-se od was k'edi-m-se bed dd was (294b3). Такія чаргаванні формаў без канчаткаў прошлага часу і формаў з энклітычнымі альбо далучанымі да дзеепрыметніка канчаткамі не рэдкасць у тэксце тэфсіра.
Праўда, можна часта назіраць пабудаваныя тыповым беларускім спосабам формы прошлага часу з пастаноўкай асабовага займснніка і без канчатка: pewne ja Minila zarbkрапй bogii poscic i rnildac (242аб). У наступным прыкладзе зноў з кантэксту простай мовы робіцца зразумелым, што маецца на ўвазе 1-я ас. адз. л.: a k'edi pbrbdzila rekla bote moj pewne Urodzila dzewdine a pan bog wjadbmdij td cd urodzic mjdla (43аб). Выкарыстанне такіх формаў прошлага часу без канчаткаў знаходзіцца, бясспрэчна, пад беларускім уплывам.
16.3.2. 2-я асоба адзіночнага ліку прошлага часу
У 2-й ас., таксама як у 1-й ас. адз. л., у тэксце тэфсіра, як правіла, сустракаецца польскі канчатак -(e)s ці -(a)s, далучаны да дзеепрыметніка альбо ў энклітычнай пазіцыі: rekl pan bog і zwodzicelu cd ce odwodla tebis-se mal ukldnic temii cb-m-go stworil wdechmocno renkb nadq pbdnbsles-se w picha demil ti jest'es dd wisbk’ich animudow rekl detan ja-m jest lepdij dd negb stworiles-mi dd bgna a stworiles go z-glini rekl pan bog preto idz pred dd nas bd stalas zapewne ubitij preklenstwam ipewne na cebe preklenstwa at dd dna sondnego (374a6-8), i ne-biles ti muchemmed ditajoncim pred koranem s-tich ksong perwdich i ne-pisales jich prawicq swojq (324a8), ne-boj-se uwolniles-se dd liidzej kriwde dinoncich (312b5), abb-s ne-wedzal 1 muchemmedpewnepanbbg jest' krblewstwa nebesk'e (88a4), rekli abb s-ti dd nas pb to pridedl tebismi-se klanali i slUtili bogu jednemii (123a7).
57 Трэба звярнуць увагу на адсутнасць перагаласоўкі; гл. »> 10.6.1. Ляхіцкая перагаласоўка.
Часам сустракаюцца фанетычныя варыянты гэтага канчатка, якія знаходзяцца пад уплывам рэдукцыі ненаціскнога /е/ > /z/58: priSlismi do tek'egd dasii ktorij naznadilis nam (112a2), a wzelis za iondze celesnqpjanstwa i cudzolostwa (24b5).
У наступных прыкладах дзейнічае аканне: w ten das reklas do musulman di-nedosic warn ie pdsilkitje was pan bdg wad trema tisoncami od anjolow (51b4), a k'edi ulepilas z-glini jakq persone ptaka ne-ddpira mocd mojq i nadchneles w nego i standi ptak'em za rozkazanem i mocq mojq (97b5). Можна таксама параўнаць з вышэйпрыведзеным прыкладам: [...] bo stalas zapewne Ubitij preklenstwam [...] (374a7). 3 кантэксту робіцца зразумелым, што размова ідзе пра “спакусніка” (zwodziciel), чорта, істоту мужчынскага роду59.
Пад беларускім уплывам зноў выяўляюцца формы без канчаткаў, якія адносна часта сустракаюцца ў тэксце тэфсіра. 3 кантэксту робіцца зразумелым, якая асоба маецца на ўвазе: demii-i ne-priked do nas z-‘anolami jesli tijest dd prawdziwich (203a3), rekli di-ti-to udinij ibrahime tak'e obelgi bogom naSim i ibrahime60 (260a7), ne-bil ti wjddom i muchemmed cd jest ksenga dnitei cd jest iman61 tilkd i Udinilismi go tobe swetlbscq (400b3).
16.3.3. 3-я асоба адзіночнага ліку прошлага часу
У польскай і беларускай мовах у 3-й ас. адз. л. прошлага часу ўжываецца толькі дзеепрыметнік з канчаткамі мужчынскага роду (нулявы канчатак), жаночага роду (-а) і ніякага роду (-о).
КНІГІ ОНЛАЙН
