Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Плюсквампсрфскт сустракаецца перш за ўсё ў 3-й ас. адз. і мн. л., што даказваюць вышэйпрыведзеныя прыклады. У іншых асобах формы плюсквампсрфекту можна знайсці толькі спарадычна.
У двух наступных прыкладах 1-й і 2-й ас. мн. л. звяртае ўвагу рухомасць канчаткаў. Адзін раз канчатак далучаецца да галоўнага дзеяслова, а другі да дапаможнага: кагйпІХ bil z-liidzej mdjieSowich і poblondzil na td a dalismi bili петй od skarbow welk'ich (317b8), wSak priSed warn posol i prorok wijawil warn mnoge rebej td cd wi bilisee zatajili u t'ewrit’u^2 i w ingiluK (85a3).
16.5. Умоўны лад
Умоўны лад у польскай мове ўтвараецца аналагічна прошламу часу. Да дзеепрыметніка незалежнага стану прошлага часу на -I далучаюцца канчаткі -Ьут,
78 Ap. Israfil = імя архангела, які ў дзень уваскрасення будзе будіць мёртвых трубой.
79 Параўн. Lapicz (1986), р. 203 f.; Kurzowa (1993), р. 199; Klemensiewicz (1965), р. 373; Strutynski (1993), р. 159; Kuraszkiewicz (1981), р. 130.
80 Ap. fir'awn = фараон.
81 Ap. Qarim = Каран (імя ўласнае).
82 Ap. tawra = Topa.
83 Ap. in^il = Евангеллс.
-bys, -by, -bysmy, -byscie, -by. Гэтыя асабовыя канчаткі спражэння, як вядома, паходзяць са стараславянскіх формаў аорыста і ўмоўнага ладу дзеяслова byti (быць)84. На працягу свайго развіцця ў польскай мове яны скараціліся і ператварыліся ў канчаткі дзеепрыметнікаў. Узнікненнем гэтых канчаткаў з самастойных дзеяслоўных формаў можна тлумачыць іх энклітычны характар. Г этыя формы канчаткаў замацаваліся ў сваім сённяшнім выглядзе ў XVI і XVII стст.85
У беларускай мове гэтае развіццё працякала крыху інакш. Форма 3-й ас. адз. л. -by з парадыгмы формаў аорыста дзеяслова byti (быць) у XIV-XV стст. паступова зводзілася да часціцы і ў выніку пачала служыць для выражэння ўмоўнага ладу ва ўсіх асобах. Гэтая часціца ў значнай ступені страціла сваю рухомасць, так што яна ў адрозненне ад польскай мовы не магла свабодна далучацца да іншых слоў у сказе. Аналагічнае развіццё адбылося таксама ў рускай і ўкраінскай мовах86.
16 .5.1. У 1-й ас. адз. л. у тэксце тэфсіра сустракаецца рэгулярны польскі канчатак -Ьут, які пастаянна запісваецца ў арабскім пісьме праз ba + kasra + тіт = -bim. У настунных прыкладах выразна выяўляецца энклітычны характар гэтага канчатка: mow і muchemmed jeslibim ja nasladowal wakich proinich bogow tedi bim zbldndc.il daleko a ne-bilbim ja prawdziwij drdgi musulmaninem (I04a6), jestem dd was pdsol dd pana boga wSitk'ich swjatow abim ddndsl warn pbselstwa i prikezane paua mego (123a4), rekl Sedb*1 zapewne ja chce -ebim tobe pokliibil is-tich dwuch сйгек mojich jedno (312b7), i rekl kabiP i beda mdja jd-m slabkij w roziime Zebim udinij tak jako oto ta wrona abim zakril trap brata mojego (87a4). Часам знаходзяцца ўтварэнні паводле беларускага ўзору “jesliby ja mial / kiedy-b ja umarla", як y наступных прыкладах: jeslibi ja mjal sile bilbim-se z-wami albo bim wkedl do tiirmi twardej (177b2), rekla merjemai9 aj beda mdja k'edi-b ja umerla wprodi niS-td bilabim zapomnona zapomnenom (242a2).
16 .5.2. У 2-й ac. адз. л. умоўнага ладу ў тэксце тэфсіра паказваецца звычайны польскі канчатак -bys, што таксама паводзіць сябе як энклітыка. У арабскім пісьме гэты канчатак звычайна запісваецца камбінацыяй ba + kasra + ta = -bis: jesli ti wicongneS na me renka twojq iebis-me zabil a jd ne-wicongna renk'l na cebe iebi zabic cebe (86b7), pewne ja chce lebis-ti zwonzal moj grech i swoj grech (86b8), ne-zeslalismi tobe koran naproind tilko Zebis dznajmil jim te warq w ktorej
84 Польскія канчаткі ўмоўнага ладу паходзяць ад першапачатковых формаў умоўнага ладу дзеяслова byti (быць) праз прыпадабненне да формаў аорыста таго самага дзеяслова byti. Гл. Klemensiewicz (1965), р. 379.
85 Гл. Strutynski (1993), р. 159; гл. Klemensiewicz (1965), р. 378 ff.
86 Гл. Rott-Zebrowski (1992), р. 162 ff.
87 Ap. Su‘ayb = Шу‘айб (імя арабскага прарока).
88 Ap. Qabil = Авель.
89 Ap. Maryam = Марыя.
spredajq z-wami w nej (212b5), jakbis td ne-widzal i ne-slikal (16b2), stalo cebe iebis poked! prinosl elide spod zemi albo drabina do neba i prinoslbis jim ciida ne uwerq (102a4).
16 .5.3. У 3-й ac. адз. л. спосабы ўтварэння ўмоўнага ладу ў польскай і беларускай мовах аднолькавыя. У тэксце тэфсіра канчатак (часціца) -by запісваецца камбінацыяй ba’ + kasra = -Ы. Поўнае напісанне гэтага канчатка праз ba + ya + kasra = -bi сустракаецца толькі спарадычна: jeslibi chcal pan bog iitinilbi jich lildem jednej wjari jednej musulmansk'ej tilko i uprowadzi kogo chce w laska swoje (396a2), na tim mejseii priwpdbi pd was kogo zachce (122b2), pretd ddwrdcilismi-gb dd matk'i jego abi bswecili-se obi jej aiebi-se ne-frasowala i iebj dobre wedzala ie pewne dekleraceja boiie jest prawdziwa (31 la5), temii oni ne-pomiklq na koran swentij jeslibi td bilb od kogo inkego a ne dd pana boga nalazlabi-se w nim sprebka mnoga spretek (70a8).
16 .5.4. У 1-й ac. mh. л. утварэнне ўмоўнага ладу ў тэксце тэфсіра выражана багацей за ўсё, як гэта мела месца ў прошлым часе. Нарматыўным канчаткам умоўнага ладу з’яўляецца рэгулярны польскі канчатак -bysmy, які паводзіць сябе таксама як энклітыка. Гэты канчатак у арабскім пісьме, як правіла, запісваецца праз камбінацыю ba + kasra + ta + тіт + kasra = -bismi, y якой рэдка сустракаецца scriptio plena галосных: jeslibi chcal pan bog ne-slUlilibismi oprot nego inkim (210a5), reknq starkina bismi bili zadirigowani direkeijq boiq i was bismi naprowadzili (199b4), rekl ke ‘lb90 jeslibismi bili dwolitnimi tedi potwar bismi kladli na boga klamliwij jeslibismi nawrdcili w wara wakqpo tim gdi wizwolil nas pan bog dd tej warl пе-jest' slukno tebismi powrocili dd wari wakej tilkoi-bi-tak chcal pan bog pan nak (125a7). Толькі зрэдку пад беларускім уплывам адбываецца скарачэнне канчатка да -Ь, як у наступным прыкладзе: jeslibismi chceli dotknalibismi Ich grechami ich i pricisnelib pebenco na ntitri jich tebi oni ne-sliseli (126a7).
У тэксце тэфсіра знаходзяцца выпадковыя прыклады канчатка -bychmy, які ўзыходзіць да аорыста91: mow і muchemmed jeslibi bilo more tarnilom dla pisane slow bokich Ubendze more iiprddi nit majq Ubic slowa boga megd choc bichmi priwedli w podobenstwa driige more kalamarem (240a8), a jesli bichmi chceli iibinilibismi z-was anjdll (404a8). jesli bichmi chceli newernikow i nedowerkow ukezalibichmi tobe (417b5).
Як іншы канчатак 1-й ac. мн. л. умоўнага ладу ў тэксце тэфсіра спарадычна выступае канчатак -bysmo, які знаходзіцца пад беларускім уплывам92: k'edi bi tinili moglibismo jim dac z-lask'i nakoj spasene welk’e i naprowadzilibismo ich na droge prawdziwq (68b5), wedzelibismi te ti nam gdi cd mowil td prawda i bilibismb na tak'e dari swjddtoncimi (98a4), a k'edi titajq nad nimi koran mowili wkak slikelismi
90 Ap. Su'ayb = Шу'айб (імя арабскага прарока).
91 Параўн. Kurzowa (1993), р. 199 f.
92 Параўн. аналагічныя ўтварэнні з -то ў цяперашнім, прошлым часе і ў загадным ладзе.
k'edibismi chceli mowilibismo wlesne tak nic пе-jest' tilko histdrije perwkich ludzej (139b5), ipewne ml widzeme cebe medzi namipodlego barzo nedudego jeslibismi ne upatrowali na prijacela twoje cd z-nami ukemenowalibismb cebe (178b4).
16 .5.5. 2-я ac. mh. л. рэгулярна паказвае ва ўмоўным ладзе канчатак -byscie, які ў арабскім пісьме звычайна запісваецца праз камбінацыю ba’ + kasra + ta + се + fatha = -bisce. Гэты канчатак паводзіць сябе як энклітыка, што з’яўляецца звычайным для польскай мовы: і rekla gromada s-tich ktore newernimi stali z liidzej Se‘ibowichn jeslibisce poSli za ke'ibam pewne bisce bill w ten das Skodnikami sobe (125b3), i dal warn wladac okrentem dehisce chddzili na тдгй mdcqjegd (200b8), di-tak chcece jesli muchemmed iimre albo zabijq dehisce odwrocili-se nazad dd newerndsci waSij (53a4).
16 .5.6. 3-я ac. mh. л. паказвае ў польскай i беларускай мовах аналапчныя ўтварэнні з -by. Гэты канчатак (часціца), як правіла, запісваецца праз ha + kasra = -bi без scriptio plena галоснага: k'edi zeslam tdbe siirej94 heraet’95 debi uwerili рапй bogii i іеЫ gazejstwa9b dinili wespbl s-prorok'em jego prosili й cebe pozwolene panowe bogaci nektore z nich i rekli рдгйс nas nech-nii bendzem iz sedzoncimi radzi bili debi zostali z newestami (154b2), dtd tak'e podobenstwo podbijami hldzom azalebi dni domidlali-se i were prijmdwali (450al), jeslibipewne obiwatela tich mjdst i wsi Uwerili i boga bi-se ball iitworilismi nad nimi spbr hojnij od neba i z zemi Urodzaj tilkbd dni klamliwimi preto skeralismi ich za to (126a2).
Як y прошлым часе, так i ва ўмоўным ладзе мужчынска-асабовыя формы маглі адрознівацца ў арабскім пісьме ад не мужчынска-асабовых толькі вельмі абмежавана (гл. вышэй).
16.6. Будучы час
Утварэнне будучага часу ў польскай мове магчымае трыма спосабамі. 3 аднаго боку, формы цяперашняга часу дзеясловаў закончанага трывання пераймаюць функцыю будучага часу. 3 другога боку, будучы час выражаецца праз камбінацыю будучага часу дапаможнага дзеяслова Ьус (быць) і інфінітыва дзеяслова незакончанага трывання. У якасці трэцяй магчымасці ў польскай мове развілася камбінацыя будучага часу дапаможнага дзеяслова Ьус з бесканчаткавым прошлым часам дзеяслова незакончанага трывання, якая ўзыходзіць да будучага (futurum exactum) часу стараславянскай мовы97.
93 Ap. Su'ayb = Шу'айб (імя арабскага прарока).
94 Ap. sura = сура Карана.
95 Ap. Ьага’а = адмова, вызваленне; ap. Ьага’а першае слова суры 9.
96 Ap. gazi = змагар за веру (гл. »> 3.1.1.).
97 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 374.
У беларускай мове трэці спосаб утварэння будучага часу з дзеепрыметнікавымі формамі, які ўзыходзіць непасрэдна да будучага (futurum exactum) часу, знік. Аднак трэба дадаткова разгледзець утварэнне будучага часу з дапаможным дзеясловам тіес (мець), які сустракаецца ў паўднёва-заходнім беларускім дыялекце98.
У тэксце тэфсіра сустракаюцца ўсе тры вышэйзгаданыя спосабы ўтварэння будучага часу, якія характэрны для польскай мовы. Характэрны польскі спосаб ўтварэння будучага часу з дзеепрыметнікавымі формамі ў тэксце тэфсіра прадстаўлены, аднак, толькі ў адзіночным ліку. Пры гэтым мы знаходзім у тэксце тэфсіра такія словаўжыванне і дыстрыбуцыю дзеепрыметнікавых формаў, якія, напр., зафіксаваны ў пісьменніка Мікалая Рэя (1505-1569)".
КНІГІ ОНЛАЙН
