Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Як выключэнне канчатак можа асімілявацца з суфіксальным зваротным займеннікам si^, і тады ён запісваецца праз графсму ta = s: rekl sulujman22 ёі-prawde mowiles albo jestes dd klamliwich i pojdzek s-pisanem mojim oto tim i oddak dd nich d potim wrocik-se s-tamtond ale pripatnij-se i prislilchaj-se k-dim zas wrocis-se (304b6-8).
Часам праяўляецца тэндэнцыя да рэдукцыі ненаціскнога /е/ > Н, yl: сі2*-тоіік ich uwolnic (377al), di-mdkik tego naprowadzic ktorij w blendze jawnim (403a7). Тыповым y гэтай сувязі з’яўляюцца ваганні ў гучанні, як гэта можна ўбачыць у наступным прыкладзе: iiprdwadzik ndc w dzen i wiprewadzek dzen w ndc i wiwodzik tiwego z-martwich i wiwodzik martwego dd tiwego i nadarak poiitk'em kogo cheek (42b 1).
У якасці копулы мы знаходзім форму jestes, у якой канчатак -es, як звычайна ў польскай мове, можа функцыянаваць у якасці энклітыкі. Пры гэтым часам можна знайсці падвойнае напісанне канчатка ў энклітычнай пазіцыі і адначасова суфіксальна пры асноўнай форме jest: jesli-s ti jest prorokprawdziwij (123b 1), i modl-se dd pana boga pewne-s-ti jestes naprowadzonij na droge prawdziwq (270b6), bo pan bog wjddom ke-s-ti-jestes posbl jego (455a4). Побач з гэтым y якасці копулы таксама сустракаецца адзін толькі энклітычны канчатак fe)s: rekl jemU mdjdek pewne-s-ti blendnik jak'ij jawnij (31 lb7).
16.2.3. 3-я асоба адзіночнага ліку цяперашняга часу
У польскай мове, як у большасці іншых славянскіх моў, яшчэ ў далітаратурны час наогул знік атрыманы ў спадчыну з праславянскай мовы канчатак 3-й ас. адз. л. -t'29. У беларускай мове ў спражэнні на -іс | -ус захаваўся канчатак у форме -с' (<-tj. Канчаткі 3-й ас. адз. л. адпавядаюць у польскай мове галосным асновы розных спражэнняў.
Канчатак -а спражэння -am, -asz у тэксце тэфсіра звычайна запісваецца праз alif + fatha = а. Пры гэтым, як правіла, не бывае scriptio defectiva праз адну толькі fatha = е.У канчатку -у/-і спражэння -isz немагчыма графічна адрозніць ІуІ і Ш. Гэты канчатак у большасці выпадкаў запісваецца scriptio defectiva толькі праз kasra = і, хаця scriptio plena з ja + kasra = і часта сустракаецца
26 Параўн. Lapicz (1986), р. 196.
27 Ap. Sulayman = Саламон.
28 Пры ўжыванні польскай пытальнай часціцы czy часам пранікас беларускае гучанне.
29 Гл. Strutyriski (1993), р. 141; гл. Klemensiewicz (1965), р. 359.
ў канцы слова. У спражэнні -%, -esz альбо -ет, -esz канчатак 3-й ас. адз. л. заўсёды запісваецца толькі праз fatha = е; аканне ніколі не мае месца ў гэтай пазіцыі: ostrega was bdg dud wa^ej bd panbog jest' milbsciwij slugam swojim (42b8), bd on mufj-se wstidac dd was (345b3). pan bog dobre widzi slug swojich (41b6), ale bog twori cd dice k'edi zachce moc i wola jego pretd pewne rekne na td stan-se tak i stane-se wedliig woli jego (44Ы), ne-zrownuje-se obiwatelpek'elnij z-'dbiwatelem rajsk'im (449b6), w ten dzen ne-wezme-se od was дкйр (442b2), ne-tkne-se™ ich tarn prigoda ani-choroba (2О5аЗ). У наступным прыкладзе праяўляецца тэндэнцыя да рэдукцыі ненаціскнога lei > Н, у/ альбо звужаная артыкуляцыя ІеІ > /е, і/ перад займеннікам, які пачынаецца з Ijl'. pewne ci ktore newernimi sq ne-pdmbii jim od tegd skarb jich (50b6).
У спражэнне -isz y тэксце тэфсіра часам пранікае беларускі канчатак 3-й ас. адз. л. -свІ. Гэты канчатак запісваецца графемай се = -с, пры гэтым графема се = с не выражае мяккасці /с7: pan bog sondzic medzi was dna sondnego (78al), bd dosic zbldndzic pan bdg tego kogo chce i derigiije na dobro kogd chce (197b3), nawedzi-gopan bog jego i udnic go i nadaje-тй pdiitkdw (489al).
У копуле jest y тэксце тэфсіра звяртае ўвагу часты спосаб напісання праз графему ta = t': kto dni tak ne-jest' ten z-boga w iadnej red bd ne-jest' boiij tilko ten cd streie ware z-was ostroinoscq welkq (42b4). Наадварот, спосаб напісання праз ta = t зусім рэдкі: swjadk'em jest sam bog ie on wlasnij bdg (4lb 1). Часта копула прапускаецца паводле беларускага ўзору: pewne medzi war wara u pana boga na’ilepka musulmanska (41b2).
16.2.4. 1-я асоба множнага ліку цяперашняга часу
Канчатак -т у польскай мове з’яўляецца атрыманым у спадчыну з нраславянскай мовы канчаткам 1-й ас. мн. л. Ён, аднак, быў паступова выцеснены канчаткам -ту, які, верагодна, узнік пад уплывам асабовага займенніка тў2. Але першапачатковы канчатак -т дагэтуль захаваўся ў польскіх дыялектах.
У беларускай мове захаваўся першапачатковы канчатак -т. У некаторых гаворках беларускай мовы мы знаходзім дадаткова кантынуант канчатка ў форме -топ.
У тэксце тэфсіра мы звычайна знаходзім у некаторых спражэннях у функцыі канчатка 1-й ас. мн. л. сучасны канчатак -ту. У спражэнні -am, -asz гэты канчатак, як правіла, запісваецца праз alif+fatha + тіт + kasra = -ami. Аналагічна ў спражэнні -isz ужываецца спосаб напісання kasra + тіт + kasra = -іті. У спражэнні -esz альбо -ет, -esz сустракаецца спосаб напісанняfatha + тіт + kasra = -еті. Канцавы -у канчатка -ту запісваецца scriptio plena толькі зрэдку.
30 lipa tknie гл. Kurzowa (1993), р. 195.
31 Параўн. Lapicz (1986), р. 196.
32 Гл. Strutynski (1993), р. 141; гл. Klemensiewicz (1965), р. 359.
33 Параўн. Kurzowa (1993), р. 197; Lapicz (1986), р. 197; Rott-Zebrowski (1992), р. 150.
Некалькі прыкладаў: oto te wjadbmbsc z wesci tajemnich bbweddamj prez anijola (44a3), naprbwadzami tim kogb chcemi z-chalopow nadich (400b4), i biiwami tim mjesta zamarle suchbtb (401a7), zapewne oznajmimi tim ktdre newernimi bili td cd dinili (395a7), pewne-mi uwolnimi jich wditk'ich (205b3), reklisce ne-wemi mi cd jest bstatna gbdzina (410b6), pewne mi sq rbzmbwami i iartuiemi z-sbbq (15lb8), mbwili prisengami bogu ie zabijemP9 salicha i potomstwa jego a potim redemi weliju35 salichdwemU ne-bilismi pri tim ani-patrali na td na zgube jego i potomstwa jego i jestesmi zapewne bd prawdziwich (306b4), zwestujemi tobe prawdziwq rec (205a8), w ten dzen prizowemi aditk'ich liidzej s-pbwodirami jich (226Ы).
У спражэнні -isz спарадычна з’яўляецца канчатак -ету замест -іту / -уту. Тлумачэнне дагэтага можна было б шукаць у часта звужанай артыкуляцыі ІеІ > !ё, Н перад ІтІ і ў абумоўленым гэтым змяшэнні галосных /е, ё, Н ў гэтай пазіцыі36. У тэксце тэфсіра гэты канчатак часта нечакана ўзнікае ў дзеяслове uczynic (зрабіць): potim bendzem prosic boga i udinemi preklenstwa bode nad klamliwimi (45b5), bode nad Ukai nam te dwa pblk'i ktore zwedli nas z-ferejow*1 i z-liidzej iidinemi jich i podbijemi pod stbnpi nog nadich i iidinemi bd pbniibnich (392b8). 3 іншага боку, y спражэнні -isz y 1-й ac. мн. л. спарадычна сустракаецца канчатак -іт / -ут, што зноў можна зразумець на фаналагічнай падставе звужэння галосных у пазіцыі перад насавымі38: tilko mi do cebe prijdzim s-prawdziwim koranem wikladam (290a7), oto dzis zapedentiijim na lista jich (362b3), nasladUjim pbsla twegb ‘iscP9 (45a3), rekli i musd1™ pewne w tij zemi sq liidze blbrimi welk'e diiie i mi pewne ne-wnidzim tarn di oni unidq z negd (86a5). i rekli nic to ne-jest’ tilko pbiice dbdasnegb swjata i jiii mi ne-powstanim (101 b2).
У тэксце тэфсіра ў спражэнні -isz кароткі канчатак -т сустракаецца ўжо значна радзей у параўнанні з сучасным канчаткам -my41: potent uwolnim tich ktore bojon-se pana boga a upuscim trbjdanbw grednich grednich w pekla (245b3).
Першапачатковы канчатак 1-й ac. мн. л. -т захаваўся пераважна ў спражэнні -%, -esz, у якім ён нярэдка ўжываецца ў тэксце тэфсіра. Ён рэгулярна сустракаецца, напр., у дапаможным дзеяслове Ьус (быць): a k'edi inadej udinimi nech bendzem grednikami potenponimi (97a4), za pewne mi zemscimi-se albo tobe йкаіет te menk’i ktore naterminbwalismi jim preto zapewne nad nimi menk'i zadawac jestesmi mocnimi (403a8), a ta zemja ktora zla zamarla ne-rbsci s-sebe tilko nepbtrebne zele tak dafujem cudami nadimi dla ludzi chwala bdajbncich (122Ы).
34 Ap. Salih = Саліх (сумленны), імя ўласнае.
35 Ap. wait = патрон, апякун у ар. племянным грамадстве, святы.
36Гл. Kurzowa (1993), р. 196; параўн. таксама Lapicz (1986), р. 198.
37 Перс. peri = фея, дух.
38 Гл. »> 10.7.3. Змсна іМ> еМ.
39 Ap. ‘Isa = Ісус.
40 Ap. Musa = Майсей.
41 Параўн. Kurzowa (1993), р. 196.
Спарадычна, але не бессістэмна з’яўляецца ў тэксце тэфсіра ў 1-й ас. мн. л. спражэнняў -isz і -esz канчатак -то. Тут мае месца ўплыў беларускіх дыялектаў: k'edi reklisce sliSemo prikezane twoje (84al), dznajnuijemd tdbe wjadombsci jich prawdziwe (231a3), ddwrdcimo dd nich zlosci i grechi ich (320al), i shiSno ie skdStujemd menk'i (365a2), pan bog zbere nas na sbndnij dzen draz wSitk’ich i dd nego nawrbcimd se (397a3), wejzrice na nas oswecimo se od swjatlosci waSej (442a6), premenimo ioni lepie dd was majonc zdrowq wjara majbnc Iman42 (460b2), pewne oto tak tinemo newernikom greSnikom (365a4). У апошнім прыкладзе адлюстроўваецца адкрытая артыкуляцыя галоснага Ш > !ё, е/ перад насавым ІтІ.
Мы рэгулярна знаходзім ў 1 -й ас. мн. л. копулу ў форме jestesmy, звычайную для польскай мовы: ani-patrali na to na zgiibe jego і potomstwa jego і jestesmi zapewne ddprawdziwich (ЗО6Ь5). Але побач з гэтым мы таксама знаходзім канструкцыі, пабудаваныя з асновы jest альбо sq і асабовага займенніка my: rekli pewne-mi jest poslanido liidzej greSnich bbwindwac jich (205b2), rekli cipbslipan naS wjedom ie mi zapewne dd was poslanimi sq (359b4). Апрача таго, мы часам знаходзім у копуле таксама канчатак -то з беларускай афарбоўкай: rekli ne-boj-se mi dwa prawnici jestesmo (371a5), rekl Hbndwe mi jestesmo tdbe pomocnikami (453b6).
16.2.5. 2-я асоба множнага ліку цяперашняга часу
Кантынуантам праславянскага канчатка 2-й ас. мн. л. -te ў польскай мове з’яўляецца канчатак -сіе, які, між іншым, супадае з аналагічным канчаткам у беларускай мове.
У тэксце тэфсіра мы звычайна знаходзім канчатак -сіе, запісаны праз камбінацыю се + fatha = -се: jesli zatajice misli waSi te cd w sercach waSich albo objawice we td wSitkb pan bdg (42b5), i dam warn wedzec td cd wi jece i cd w zepas chowace i tajice w domach waSich (44b5), dziwujece-se ie priSlo warn Upominane dd boga waSego prez jenzik dloweka (122b6), bo ja was ne-moge ratowac i wi tei ne-mdiice43 ratowac (199b8). Вельмі рэдка сустракаецца спосаб напісання праз се + alif+fatha = -са, які можна расцэньваць як рэфлекс акання: pd tim do nego powrocica po tim oznajmi warn td cd bilisce wi (inoncimi (104b6).
КНІГІ ОНЛАЙН
