Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
123 Бел. мурашка; польск. mrowka.
124 Ap. Sulayman = Саламон.
125 Ар. ітап = вера.
126 Ap. fatwa = прававое рашэнне.
127 Параўн. Kurzowa (1993), р. 186. Параўн. Mazur (1993), р. 250.
128 Бел. нутро, нутра. Гэтае слова з’яўляецца тут як пераклад арабскага qalb (мн. л. quliib) = сэрца. Відавочна, трэба было пазбегнуць паўтору слова serve, з-за чаго перакладчык / перапісчык схіліўся да беларускага слова.
129 Xp.fir'awn = фараон.
130 Наконт wiadomszy параўн. Suter (1993).
тагачаснай агульнапольскай мовы. Прыклады: on jest z-domow nalatweiSij і naslabSij dom pajbnkdwij (323b4), pewne nagorSH Hlowek й pana boga gluchij prawdi ne-slUchajoncij {la ilaha ilia llah}w ne-mbwoncij (138b8), jak’e slbwe jest najlepSe slowe (393a5), potawSi dd raju firdewsi'32 naiwiSSego di dd raju 'edna™ cekq zespodd jich rek'i (251a7), sitin'34 jest najhlibSe dd sedmi pekal tUrma zapeCentowano peiencq bbiq pek’elna тйка (484b4). Характэрным для тэксту тэфсіра з’яўляецца апошні прыклад najhlibSe (найглыбейшы), бо гэтая беларуская форма найвышэйшай ступені рэгулярна паўтараецца. Але разгледжаны ў цэлым беларускі ўплыў у формах ступеняў параўнання нязначны.
14.3. Скарачэнні ў прыналежных займенніках
У тэксце тэфсіра мы знаходзім характэрныя для польскай мовы скарачэнні ў склонавых формах прыналежных займеннікаў mdj, twdj, swoj. У пачатку склонавых канчаткаў узнікаюць групы галосных, якія размяжоўваюцца праз Ijl. Яны лёгка падлягаюць скарачэнню кшталту twdjemu > twemu.
Такія скарачэнні рэгулярна, калі не пераважна, сустракаюцца ў тэксце тэфсіра135.
Прыклады скарочаных формаў займенніка swoj: slUgami sq newolnikami swentimi ne-wislawq go slbwami swimi (257b8). tak tei jest nemald z-drobazgu ptakbw zwerow robakow nenoSoncich iiwnosci swi pan bog karmi i iiwi jich i tei samich was (325Ы), on jest prawdziwij ddwodzdncij prawda na te pismo cd maS medzi renkoma swimi (356b5), pewne ten muchemmed w redach swich barzo dziwnij (370a6), ci ktdre bojon-se pana boga swego dla nich jest raje cekq spbd nich rek'i iiwonce (59a5).
Прыклады скарочаных формаў займеннікаў mdj і twdj: a td dla tego ie-sce bojali pdstrachu mego zameronich terminow (199a2), di-iondaS dd nich zaplati za Hwerene ale zaplata boga twego spasenja jest lepSe (276a7), rekli ne-bilismi spreinimi terminowi twemu (252a6), rekl ocec isinii mdj ne-powadaj widzena swego na twe bracje (181b2).
Побач з гэтым мы рэгулярна знаходзім таксама нескарочаныя формы: wlbi renke twoje w zanadre twoje i wijol jako sneg bjalq trendbwatq a ne-bblbncq (248a5).
131 Ap. la ilaha ilia llah = няма бога, акрамя Алага.
132 Ap. firdaws = рай.
133 Ap. ‘adn = Эдэн.
134 Ap. siggin = пякельная турма.
135 Параўн. Smolinska (1983), p. 83.
15. ПРЫСЛОЎІ
У польскай мове прыслоўі ўтвараюцца ад прыметнікаў з дапамогай фармантаў -(і)е і -(і)о. Побач з гэтым сустракаюцца вядомыя выключэнні накшталт ро polsku альбо імёны з застылымі склонавымі формамі'.
Беларускі ўплыў выяўляецца ў прыслоўях у слабой тэндэнцыі да дадатковага выкарыстання беларускага фарманта -о (пад уплывам акання -а), таму што беларуская мова не ведае фарманта -(і)е пры ўтварэнні прыслоўяў. Тыповымі з’яўляюцца запазычанні з беларускай мовы, такія як dobra, якое пранікае ў тэкст тэфсіра побач з распаўсюджаным польскім dobrze.
Пераважная большасць прыслоўяў, якія можна знайсці ў тэксце тэфсіра, з’яўляюцца рэгулярнымі ўтварэннямі, звычайнымі для польскай мовы: prijdq liidze do cebe peSo boso (266b8), rekl bog гйс-jq dd sebe i musd2 gdi riicil jq dd sebe ale wnet bbahil z nej smok[a] prendkb begajoncego (248a4), gdzekolwek bendzece prijdze dd was waSa smerc chdcbisce bili u wetach w zamkach twardo mUrbwanich (69b8), zili po rdzbdjsku tedi zebi jich zabijali abb weSali abb Hcinali renca ich i nogi ich na preciwek (87b2), mowil po ‘ibrejskii i pb ‘erabskit (186a8), priSla jim godzina dna sbndnegb znenacka reknq i beda naSa (101b5), k'edi priseniece stereice-i pilnb prisengi waSej bogii Ubinbnej (95a2), ubinilismi latwo koran pec na jenzik twoj I muchemmed a to iebis swjastbwal tim bojaznikom bobim (247a2), bo pan bog jest twardo karajbncij (40b6), bn jest dbbre wjadom jak’ij mace zamisl w sercach swojich (375b7), ne-majq bic rbwni iidzl greci cd jim pismb dano z-lildem sprewedliwim cd bitajq koran boiij basow webbrnich i dni padajq dd segdejii i werq Shire bogii i dnii bstatnemii i prikeziijq kit ddbremu a bdwbdzq dd zlich grechow (50b3), pan bog dal za to cd mbwili raje cekq bd spbdkU rek'i iiwbnce wegnp bendq w nich (94b3), a kto tego hasu zabilbi z-was ktb bi Umislne* tedi ma bSacbwac tak wele ceni co zabil [...] nech to bSaciije dwoje liidzej sprawedliwich (95b5), a k'edi se dbtkne liidzej zarazi chbrbbi glbdi pripadk'i bendbn-se mbdlic bogii swemu mbdlic ialbsne i nawrbcbn-se do nego (329b2).
1 Для дыстрыбуцыі фармантаў -(i)e i -(i)o можна прыняць даволі строгія правілы. Напрыклад, фармант -(і)о з’яўляецца пры мяккіх і гістарычна мяккіх асновах, а таксама пры асновах, якія заканчваюцца на Ik, g, ch, р, b, s, d/ альбо ўтвараюцца з пэўнымі марфемамі, такімі, як -owy. Фармант -(і)е, у сваю чаргу, прадуктыўны пры большасці прыметнікаў на -пу, зноў жа з вядомымі выключэннямі, такімі, як trudny > trudno і г.д.
2 Ap. Musa = Майсей.
3 Ap. sagda = прастэрнацыя падчас рытуальнай малітвы.
4 Польск. umyslnie = “наўмысна”; змякчаны /s’/ тут непаслядоўна быў запісаны праз цвёрдую графему sad = s.
Толькі час ад часу здараюцца такія ўтварэнні, як znowa замест znowu (зноў) альбо znggla (раптам) замест nagle'. bill weseli s-tego cd dano jim znowe wzenlismi znagla i sami wedzeli ie se dkukali (103a2). Ha базе беларускага субстрату можна канстатаваць слабую тэндэнцыю да ўтварэння прыслоўя з фармантам -о (-aj замест -(і)е: wziwajce go і modlce-se bogii waSemU s-plabem iawnd i w sercii tajemno (122a3), tego basil sluknp to dbserwowac (25b5), podobno wi jim mowice (12b6), we kto jim misli zle a kto dobra (29a4), bondzece wi slugami boiiimi sluionc mH kbiro (47b 1), spokojna chwalce boga jako na’ubil was (32a8).
У прыслоўях мы знаходзім таксама характэрнае суіснаванне розных формаў, графічна-фанетычных варыянтаў, для дыстрыбуцыі якіх немагчыма вызначыць правілы: bo pan bog dobro widzi sliigi swoje (41b7), ale terez wi bendzeca zwicenicami jesli bendzece dobra weric (52b6), bd pan bog dobre widzi slug swojich (41a6), sluchaj dobre to cd z-nadchnena mego tobe powe-se pewne ja-m jest bog nimaS inSego boga tilko ja (247b6), pekld barzo zle pomeSkana i mejsca zle (292b5), pan bog barzdd liibi dobroci binoncich (95b2).
Некалькі формаў ступеняў параўнання: rekl jUzuf pewne boie moj wenzene milej mne dd tego cd wziwajq mne do tego (184a5), й boga sq tajemnici nebesk'e i zemsk'e i ne-prikezal wedzee skonbena swjatii tilko stane-se to tak prendko w mgnenii oka albo i za td prendzej on to we (214a7), pewne bog lepej zna chitrosci (45a3).
5 Ap. Yusuf Іосіф.
16. МАРФАЛОГІЯ ДЗЕЯСЛОВА
Неабходна прынцыпова канстатаваць, што марфалогія дзеясловаў, як мы яе знаходзім у тэксце тэфсіра, у цэлым адпавядае польскаму спражэнню дзеясловаў. На гэтую польскую базу час ад часу пранікаюць беларускія асаблівасці, якія, аднак, толькі ў выглядзе выключэнняў набываюць сістэмны статус.
Далей можна будзе супаставіць некалькі фактараў, якія наклалі своеасаблівы адбітак на марфалогію дзеяслова.
1. Асобныя лексемы больш ці менш рэгулярна выступаюць у асаблівых формах, якія з’яўляюцца вынікам уплыву беларускай мовы. Так, напр., можна канстатаваць павышанае пранікненне беларускіх дыялектных формаў у дзеясловс wierzyc (верыць). Дзеяслоў verati зафіксаваны ў беларускай мове XVI ст.: і liidze greci Cemil ne-werace і zapirace pismii ЬдІіетй t'ewrit'1 ink'll ie wi swjedCice-se ie dd boga (46a8), pane boie naS werami tobe cd zeslales ingil (45a2), mow i muchemmed weram ja bogii jedinemii (47b8). Спарадычна таксама з’яўляюцца формы з перагаласоўкай: rekli warami panu bogii obaCiwSi menke (353a5) mi mami weric w td cd zeslanb nam w t’ewrit'u ale ne-warami w to co pd nej (14Ы), zapewne ja uwarem2 bogii waSemU (360a5). Як i для іншых асаблівасцей, тут таксама немагчыма канстатаваць адзіную моўную карціну. Польскія альбо беларускія формы з’яўляюцца ў выпадковым размеркаванні, якое нельга ахапіць правіламі: ne-werimi mowilisce jawne bili warn grechi cd Cinili preto godni-sce temii karanu (410b7), k'edi bendze Cital na nich koran reknq werami temit pewne on prawdziwij jest koran (315b4), weremi bogii a ti bdndz swjadk'em na tim ie mi pewne jestesmi musulmanami (45a2), werice ksengom wiitk'im a k'edi se ze/dq z-wami mowq werami (51a5).
Далей, дзеяслоў “пець, рэцытаваць” (польск. spiewac) заўсёды з’яўляецца ў сваёй беларускай форме рес. Пры гэтым характэрна, што гэта пераважна ўзнікае ў структуры фразеалагічнага дзеяслова, утворанага з арабізмам: a ti ne-pej ginaze2 ni-nad jednim z nich (154a6), anjdlowe jego selewat'4 pejiic iprozbe Cinq na prorbke (346a4), i tei ktore nemaz pejuc i te cd z-risku6 swegb ofariijq (267b5),
1 Ap. tawra = Topa; ap. ingil = Евангелле.
2 Тут ca scriptio defectiva галоснага lai толькі праз jatha e.
3 Ap. ganaza = пахаванне, пахавальны рытуал.
4 Ap. said (мн.л. salawdt) = малітва, блаславенне.
5 Перс. namaz = рытуальная малітва.
6 Ap. rizq = сродкі існавання.
і wziwal dd nemazu1 koran pejiidi i blisk'im stal jeden driigegd scisnuwkP-se jeden na drugim dla prisluchana bitanja muchemmedowego (472a3)9.
Рэгулярна мы сустракаем асобныя дзеяслоўныя формы, якія адлюстроўваюць уплыў беларускага субстрату: ja tilkd warn donoke bdiie slowo bd pan bdg dobro widzl slugi swoje (41b7), pane boie ne zastawlaj na zeml iz newernikow nikogo (470b6), priredene ubinq mocne podprisengqpd tim zlamajq (15a7).
У вялікай колькасці іншых дзеяслоўных формаў немагчыма правесці мяжу паміж беларускімі і польскімі формамі, бо яны ідэнтычныя ў абедзвюх мовах.
2. У сферы ўтварэння дзеясловаў з прыстаўкамі можна канстатаваць анамаліі, пропускі, скарачэнні і змяшэнні, тыповыя для польскай мовы крэсаў: ale swjddk'i mejce k'edi cd kupujece predajece10 (39al), k'edi potkace-se s-timi ktore newernikami sq w bojii ne-podawajce-se jim (138аб), bemu wi idzece i prestempujece" do moniSizni bindnc grech sodbmsk'ij (300a4), azalibisce zegrali-se bd zimna (313a5).
КНІГІ ОНЛАЙН
