Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Як асаблівая рыса “палыйчызны крэсовай” указваецца далей перанос канчатка -а з назоўнага склону адзіночнага ліку ў вінавальны склон64: pewne pan
skiego і bialoruskiego. I dzis sa tego rodzaju formy w uzyciu w gwarach, przede wszystkim na wschodnim pograniczu, ale i na Mazowszu, sporadycznie w Wielkopolsce, zdarzaj$ si? nawet u inteligencji warszawskiej i krakowskiej. Gdy w danej gwarze koncowe -% przeszlo w -q i dalej w -a, wowczas ustyszymy przyklady w rodzaju widza ta nowa ksiqzka, zamiast widz% te now^ ksiqikf'.
60 Параўн. Kurzowa (1993), p. 183. Параўн. Lapicz (1986), p. 187: “Rowniez cecha polszczyzny kresowej jest koncowka -e (< -?), zapisywana, jak wszystkie nosowki wyglosowe, bez oznaczania nosowosci”.
61 Ap. kafir = нявернік.
62 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 315. Параўн. Kurzowa (1993), p. 189. Курцова ў даследаваным ёю матэрыяле з паўночных крэсаў вызначае ў прыналежных займенніках пранікненне ўжо з сярэдзіны XVII ст. канчатка -ц, удзельная вага якога да канца XVIII ст. ужо складала 42,8 %.
63 Ap. Milsa = Майсей.
64 Параўн. Lapicz (1986), р. 187: “Koncowka -a tlumaczy si? tu chyba przeniesieniem do biemika form mianownikowych, co jest cecha polszczyzny kresowej, dokumentowan^ nawet w polszczyznie „warstw wyzszych” oraz w polszczyznie poniewieskiej (Turska, s. 84)”. Параўн. таксама Klemensiewicz (1965), p. 333. Канчатак -aможатаксаматлумачыццаяк дэназалізаваны канчатак -^> -е, які падлягае аканню. Гэтаму тлумачэнню можна аддаць перавагу, калі, напр., улічыць уплыў акання таксама на дэназалізаваны канчатак -% > -е дзеясловах, што часта сустракаецца ў тэксце тэфсіра. Параўн. »> 12.3.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
bog nagotowal dla newernikow menka pdtenpdna (73b5), i naprowadzijich na droge prosta wjari muselmansk'ij (85a6), jUi ne-pdjdzece ni-na jedna wojne (154a5), tak was premeni s-tej natilri w inSa nature (486a3).
14.1.14. Творны склон адзіночнага ліку жаночага роду
У польскай мове канчатак -q творнага склону адзіночнага ліку жаночага роду ўзнік праз кантракцыю канчатка *-qjq са складанага (займеннікавага) скланення65.
У тэксце тэфсіра сустракаецца толькі рэгулярны польскі канчатак -q, які, аднак, спарадычна падлягае дэназалізацыі і тады паказваецца як -о: chwal UstawiHne chwalq naliiitq bdga swego po-weidrach po zarankach (387b3), abb ne-jest mocnij ten ktorij stworil nebosa i zemje mocq swojq (363b4), pewne on koran jest ksengq barzo powaino swentq (394a2), preto semenduj№jich zbawenjbm i plato swentobliwo (359a6).
У творным склоне адзіночнага ліку жаночага роду не назіраецца пранікненне беларускіх канчаткаў (-oj 11 -aj).
14.1.15. Месны склон адзіночнага ліку жаночага роду
У месным склоне адзіночнага ліку жаночага роду ў польскай мове сустракаецца канчатак -ej, які паходзіць з кантракцыі складанага канчатка -eji, -iji і працэсаў прыпадабнення па аналогіі67.
Самым частым канчаткам меснага склону адзіночнага ліку ў тэксце тэфсіра з’яўляецца рэгулярны польскі канчатак -ej: azali bendzece zbawonimi w lasce bozej (52a5), ci ktore bili cerpliwimi na poslUdze boziej (393a8), na zdrowej wjari nmsulmanskjej (127b7), wijachal кагйп^ dd liidzej swojich w ozdobe strojnei na balem mule (318a8).
3 іншага боку, пры канчатку -ej часам паказваеццарэфлекс закрытай артыкуляцыі ІёІ > /у, U ў пазіцыі перад Ijl, так што канчатак набывае форму -ij(-yj II -yY spitajq й cebe і muchemmed liidze о godzine ostatnij mow zapewne wjedomosc ta wedla pana boga (346b7).
Спарадычна можна назіраць пранікненне беларускага канчатка -oj: ne-jest pri waSej gromadze anitei pri grbmadze k'afirskdj^ kogo zbije pan bog z-drogi prawdziwij (78a5), a pbmarli na podroinoj pbsceli (270al), ci ktore starajon-se w naSpj drodze tedi poprowadzim onich drogq naSq (326a7), i wi Ci-bendzece spredac-se z-muchemmedam cd widzal w zupelnoj parsone gebrijela (431b8).
65 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 333.
66 Гл. »> 3.2.1. Дзеяслоў ^*siem^czowac" i назоўнік ^*siem^czd".
67 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 332 f.
68 Ap. Qarun = Каран.
69 Ap. kafir = нявернік.
14.1.16. Клічны склон адзіночнага ліку жаночага роду
Канчатак клічнага склону адзіночнага ліку аднолькавы з канчаткам назоўнага склону: rebe do Setana і beda moja (403а4), reknq і bedna gldwka naSa zapewne mi stali kriwdnikami (257al).
14.1.17. Назоўны склон множнага ліку
У сучаснай польскай мове ў назоўным склоне множнага ліку прымстнікаў сустракаюцца канчаткі -і || -у (пасля гістарычна мяккіх зычных) і -е. Канчатак -і || -у ў літаратурнай мове функцыянальна дыфсрэнцыраваўся да пачатку XVIII ст. і ў сваёй дыстрыбуцыі абмежаваўся катэгорыяй асабовага множнага ліку ў абазначэннях асоб мужчынскага полу. Наадварот, канчатак -е пераняў функцыю не мужчынска-асабовага множнага ліку ва ўсіх трох родах70.
У тэксце тэфсіра ў назоўным склоне множнага ліку сустракаюцца абодва канчаткі: -і (-і 11 -у) і -е. Канчатак -е можа падлягаць аканню71 і тады перадавацца на пісьме камбінацыяй alif+fatha = -а. Толькі вельмі рэдка можна назіраць пранікненне нясцягнутага беларускага канчатка -ije (-ije 11 -yjef1.
Кампліментарная дыстрыбуцыя канчатка -і (-і 11 -у ) для мужчынска-асабовых формаў і канчатка -е для не мужчынска-асабовых формаў у тым выглядзс, у якім яна існуе ў польскай літаратурнай мове з пачатку XVIII ст., у тэксце тэфсіра паказваецца невыразна і часта парушаецца.
Курцова ў сваім даследаванні польскамоўнага матэрыялу XVI-XVIII стст. з тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага адрознівае чатыры тыпы абазначэнняў асобаў мужчынскага полу (мужчынска-асабовых формаў): 1) назоўнік у мужчынска-асабовай форме + прыметнік у мужчынска-асабовай форме\ 2) назоўніку не мужчынска-асабовай фор.ме + прыметнік у мужчынска-асабовай форме\ 3) назоўнік у мужчынска-асабовай форме + прыметнік у не мужчынска-асабовай форме', 4) назоўтк у не мужчынска-асабовай форме + прыметніку не мужчынска-асабовай форме^.
У якасці найбольш частай камбінацыі Курцова вызначае трэці тып (назоўнік у асабовай форме + прыметніку не мужчынска-асабовай форме). а як другую па частаце камбінацыю першы тып (назоўнік у мужчынска-асабовай форме + прыметнік у мужчынска-асабовай формё). Два іншыя тыпы камбінацый сустракаюцца, паводле Курцовай, вельмі рэдка74. Курцова прыходзіць да вы-
70 Пра паходжанне, развіццё і функцыянальную дыферэнцыяцыю абодвух канчаткаў, -і 11 -у і -е, гл. Klemensiewicz (1965), р. 333-334.
71 Гл. »> 10.9.4. Аканне /е/ > ІаІ пасля націску.
72 Наконт беларускіх канчаткаў назоўнага склону множнага ліку гл. Янкоўскі (1989), с. 194 і далей. Параўн. Lapicz (1986), р. 189.
73 Гл. Kurzowa (1993), р. 184 f.
74 Гл. Kurzowa (1993), р. 185: “Dla badanych tekstow najbardzej typowy jest, jak widac typ 3. l^cz^cy m^skoosobowy rzeczownik z niem$skoosobowym okresleniem”.
сновы, што катэгорыя мужчынска-асабовага множнага ліку ў прыметніках усталявалася пазнсй, чым у назоўніках, і што польская мова паўночных крэсаў у гэтых адносінах адставала ад стану развіцця польскай літаратурнай мовы XVII-XVIII стст.75
Гэтыя атрыманыя Курцовай вынікі цалкам пацвярджаюцца моўным матэрыялам тэксту тэфсіра. Далей будзе прапанавана некалькі тыповых прыкладаў з тэксту тэфсіра да прыведзеных вышэй тыпаў камбінацый:
1. Назоўнік у мужчынска-асабовай форме + прыметнік у мужчынскаасабовай форме: prosili й cebe pozwolene panowe bogacj nektore z nich i rekli (154b2), ne roziimejq tego tilkd Uteni ilcicelpwe (323b7), a drUdzi bracja ich jettd dalej zawodzq jich w blond (136b2), rekli liidze jozefowi cd za kerane temii jesli bendzece klamliwimi (188a4), pewne liidze rajsci w dzen ten w zabawach w swojich w hojnosci owocow rajsk'ich (362a4), zawalajq liidze pek'elni dd lUdzij rajsk'ich (121a8), bogi te co meli i slUiili pjcowe nakij6 (123a8), preto bendq wedzec hldze mek'k'eiscf cd oni sq w blendze jawnim (463b7).
2. Назоўнік y не мужчынска-асабовай форме + прыметнік у мужчынскаасабовай форме: прыкладаў гэтай камбінацыі нельга знайсці ў тэксцс тэфсіра.
3. Назоўнік у мужчынска-асабовай форме + прыметнік у не мужчынска-асабовай форме: pewne oni sq obiwateli pek'elne (157b7), priSed gios i mojieSU ne-bdj-se pewne ci ne-bojdn-se pri mne bendonce proroci posli mdje (ЗОЗаб). zapewne meniowe musulmansk'e i musulmank'i i weronce menidizni i weronce newjesti i pdwolni menSdizni i powolni newjesti (342b8). Характэрным для тэксту тэфсіра з’яўляецца існаванне ў блізкім кантэксце мужчынска-асабовых і не мужчынска-асабовых формаў: newernici rekli ne-jestesce wi tilkd liidze adamsk'e podbbni nam (359b3), liidze liltdwi™ i liidze pedarsk’e medijanskje oto te nacije wSitk'e z wojska ketansk'ego nic ne-bili oni wSitk'e tilkd klamci (370b5). Для тэксту тэфсіра таксама характэрнае ўжыванне не мужчынска-асабовай формы прыметніка ў атрыбутыўнай функцыі з адначасовым выкарыстаннсм мужчынска-асабовай формы ў прэдыкатыўнай функцыі79: tilko sliidze bodie Si ire bili wolni (366b2).
75 Гл. Kurzowa (1993), p. 185: “Zestawienie tego materiahi z opisami j^zyka pisarzy XVII w. z Polski centralnej (Chroscinski s. 91, Twardowski s. 392), u ktorych podobne niezgodnosci rodzajowe sq o wiele rzadsze, przekonuje. ze kategoria mqskoosobowosci nie osiqgn^la w dialekcie polnocnokresowym XVII i XVIII w. stanu ogolnopolskiego, wykazywala duzq chwiejnosc, w czym na pewno odegral rol? zywy kontakt z bialoruszczyznq, ktorej ta kategoria morfologiczna jest obca”.
76 У апошнім прыкладзе з’яўляецца тыповая форма naszy без змены Isl > /s'/. Такія формы мужчынска-асабовага множнага ліку працягвалі існаваць у літаратурнай мове ажно да XVIII ст. і тады былі замененыя сучаснымі формамі, такімі як nasi, якія грунтуюцца на аналогіі. Параўн. Kurzowa (1993), р. 182 f.
77 Ар. Макка = Мекка.
78 Ap. Lilt = Лот.
79 Параўн. тып 5 ніжэй.
4. Назоўнік у не мужчынска-асабовай форме + прыметнік у не мужчынска-асабовай форме: і dwdern bilisce sami wistempne grednik'i (351a6), zapewne bdjaznik'i boiie [ze] sliig jego to jest iideni liidze (356Ы). У тэксце тэфсіра можна знайсці толькі некалькі прыкладаў гэтага тыпу камбінацыі.
На падставе матэрыялу тэфсіра цікава яшчэ паглядзець на шэсць іншых функцыянальных спосабаў ужывання мужчынска-асабовых і не мужчынска-асабовых формаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
