Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
5. Прэдыкатыўнае ўжыванне мужчынска-асабовых формаў: пры прэдыкатыўным ужыванні прыметнікаў можна назіраць значнае павелічэнне выпадкаў ужывання мужчынска-асабовых формаў: pridediem do was s-tak’imi cudami ddboga wadegopretd bojce-se boga ibondzce powolniiposludni (44b8), jeslicerpliwi bendzece w bojazni boiej (51 b5), albo skarac jich k'edi bendq dni godni za kriwdi podinone (52a 1), mowili pewne pan bog jest' ubogij a ml bogaci (57a8), Hwolnilismi weronce musulmane i bendq ze-wditk'ego wolni na sondpansk'ij (272a3), ne-mace bic podobni tim cd chodzq w cemnosci blendH (11 la6), azali-bisce bill poialowani M’ lasce jego (122b7), ne-bendze tam strachii na was United wi bendzece zafrasowani (121a8), zapewne pridediem dd was z-dowodami mondrosci boddej adebim oznajmil warn nektbre reti ktore sprebace-se w tim mowice to kader^ to trepna™ to chelaP pretd bojce-se boga i bondzce posludnl (404b4), daje pan bog podobenstwa s-tego co bill na spokojnim mejscii od neprijacela i kontenci bill s-tego medkana liidze prichddzil jim rizk.*3 jich hojnij dostatnij ze-wditk'ich stron (218a2), dni majq bogi bsbbliwe rekl mojded pewne jestesce wi lUdzi bezzakonni ne-znace co bog cd balwan oto te balwani zginq dd tego co w nich jest (129a5), radzi bili debi zostali wespbl z newestami (154b3).
6. Прэдыкатыўнае ўжыванне не мужчынска-асабовых формаў: не мужчынска-асабовыя формы ў прэдыкатыўным выкарыстанні можна сустрэць у тэксце тэфсіра значна радзей, чым мужчынска-асабовыя формы: rekli ci ktore pidne garde pewne mi temu cd tiwerilisce a mi ne-werimi (124a4), sami sq udinone urdbone martwe ne-sq iiwe i ne-wedzq newerni k'edi majq bic wskredeni (208b6), najdzed ktore mowili pewne mi jestesmi Hdnowe i pomocnici ‘isiM tedi te blidde musulmaninem (94a5), nawrocajce-se s-kajet'o dd boga draz ze-wditk'ich grechow i weronce musulmane azali bendzece uwqlnone (282b3), ci ktore w picha podnesona bili (351a5). У апошнім прыкладзе праяўляецца аканне.
7. Адушаўлёны назоўнік жаночага роду + прыметнік у не мужчынскаасабовай форме: выкарыстанне не мужчынска-асабовых формаў з’яўляеццца нормай у адушаўлёных назоўніках жаночага роду: раппі rajsk’e bjale z-jasnimi
80 Польск. koszer = кашэрны.
81 Бел. трэфньг, рус. трефноіг, згодна з юдэйскім законам аб ежы некашэрны; з ідыш trejfe, са старажытнаяўрэйскага terefa', тут выкарыстана як сінонім да ар. haram = “забаронены”.
82 Ар. halal = дазволены, дазволенае.
83 Ар, rizq = сродкі існавання.
84 Ар. ‘Isa = Ісус.
ofima wlasne tak oni jako najlepie striisbwe (365Ы), a weronca meniowe*5 i weronca newasti majon bic prijazni prijacela jedin driigemii (152b5). У апошнім прыкладзе зноў з’яўляецца аканне.
8. Адушаўлёны назоўнік жаночага роду + прыметнік у мужчынскаасабовай форме: zapewne meniowe musulmansk'e і musulmank'i і werdnce menidiznl i werdnce newjesti ipowolni menWizni i powolni newjesti (342b8), posnik posnikajonce menSdizni i posnik posnikajonci newjesti (343a3). Зразумела, камбінацыі гэтага тыпу, powolni niewiasty, сустракаюцца надзвычай рэдка.
9. He мужчынска-асабовы множны лік + прыметнік у не мужчынскаасабовай форме: звычайнай з’яўляецца камбінацыя назоўнікаў, якія абазначаюць рэчы, з прыметнікамі ў не мужчынска-асабовым множным ліку на -е: bdndz cerpliwim ja*6 muchemmed pewne termini boiie sqja muchemmed prawdziwe (387b2), i tei dla nich ogniste bed!*1 sq ielazne (266a6). pewne te spredk'l bendq zaprawde spreik'i neprijazne liidzejpek'elnich (373b7), i liidze moje zapewne oto ten doiiwotnij swjat krotk'e jego roskoSi (386a6), reklpan bog ja cd moweprawde mowe i prawdziwe slbwa moje ie zapewne napelne peklo ^-cebe i s-tich cd se Udadzq za tobq (374b4), ne-prijdze jim s-koranu od boga jich nbwe slowe anjelsk'e gebra’ ilbwa (256a3), dla tak'ich liidzej sq dla nich mejsca powiSona i powaine (251a7).
10. He мужчынска-асабовы множны лік + прыметнік у мужчынскаасабовай форме: толькі зрэдку пранікаюць у камбінацыю з не мужчынскаасабовым множным лікам прыметнікі з канчаткам -і || -у: mow і muchemmedu gwoli bogii sq dowodi doskonali (112аЗ). Часцей з’яўляюцца рэгулярныя формы: takdwe nacije dla nich jest menka (399b2).
У прыналсжных займенніках nasz i wasz y назоўным склоне множнага ліку, як правіла, паказваецца канчатак -у замест не мужчынска-асабовай формы на -е: ne-pdmdgli warn zbirane skarbi waSi (121a6).
11. Адносны займеннік ktdry ў тэксце тэфсіра з’яўляецца ў назоўным склоне множнага ліку без выключэнняў у не мужчынска-асабовай форме ktore, у тым ліку тады, калі ён карэлюецца з мужчынска-асабовым множным лікам: reknq ci ktore й boga ропіідпе na tich ktore w picha podnesone bill (351a4), wnet prijdze tim ktore iinq welk'ijgrech pohanbene ddpana boga i menka twarda (11 lb3). Часта таксама ўжываецца адносны займеннік co замест ktore: і ci co ktore dinili Udink'i neSdiro tilko pd chwala liickq dla nich jest menka twarda (354b4).
Высновы, якія можна зрабіць з матэрыялу тэфсіра.
Мужчынска-асабовая форма ў прэдыкатыўнай функцыі больш пашыраная, чым у атрыбутыўнай функцыі. Вартым увагі з’яўляецца выпадковае ўжыванне мужчынска-асабовых формаў прыметнікаў у камбінацыі з адушаўлёнымі назоўнікамі жаночага роду і асобныя выпадкі з назоўнікамі ў не мужчынска-
85 Параўн. тып 3 вышэй.
86 Ар. уа = клічная часціца.
87 Польск. bicz = біч; да ap. maqami‘ = бічы, дубінкі.
асабовым множным ліку. Але ў цэлым гэтыя камбінацыі застаюцца рэдкімі выключэннямі. Наогул вынікі, атрыманыя Курцовай (1993), можна пацвердзіць на падставе тэксту тэфсіра L.
Сляды беларускіх канчаткаў у назоўным склоне множнага ліку: нясцягнуты беларускі канчатак -yje 11 -ije№ паказваецца вельмі нерэгулярна: zapewne pan bog jest jegd prijaceiem i pomdcnik'em i gebra’il i dobrije wernik'i abU bek'lr*9 ‘umer90 ‘elej91 i anjolowe pd tak'im waSim ddwrdce рбтдспікаті jemii bendq (460b 1), a te ktore iman91 prijeli i йбіпк'і dobrije iinili ne-wloiilismi trudnosci na dUSi jich (120b2).
14.1.18. Родны склон множнага ліку
У польскай мове ў родным склоне множнага ліку ва ўсіх трох родах пры цвёрдых асновах ужываецца канчатак -ych || -ich (пасля Ik, gi), а пры мяккіх асновах канчатак -ich || -ych (пасля гістарычна мяккіх зычных). У дыялектах дадаткова сустракаецца канчатак -echn.
Адзіным канчаткам роднага склону множнага ліку ў тэксце тэфсіра з’яўляецца канчатак -ich (-ych || -ich) бсз графічнай дыферэнцыяцыі паміж /у/ і Ш, г.зн. аднолькавы пасля цвёрдых і мяккіх асноў: swastowalisnii-go sinem izakam™ ie ma bic prorok'em i ma bic z-dobrich liidzej (367b7), zapebentowal pan bog na wSitk'e serca piSnich gar di ch mocarow (386a 1), modlce-se jak wele chcece ale neprijenta prozba newernich k'afirow95 (387a6), wistregali-se dd welk'ich grechow dd cildzolostwa i nedistich grechow (399a4), oni od takznatnich ajet'dw9b twar swoje po’ odwrocali (258a7). pewne pan bog ne-liibi piSnich gardich lotrdwsk'ich liidzej (318a5), reklfera'Un i hamari* zbHdUjdla mnepalac azali dosongne drog nebesk'ich (386a2), dami UkoStowac jim dd monk Ustawibnich barzo twardich (395a2), potim wrocce jich na glowo i wlejce z-monk pek'elnich (AQTol), potim prijdq pd tich tei sedem lat glodnich twardich ne’Hroiajnich (185b7).
Зусім маргінальным з’яўляецца ў тэксце тэфсіра дыялектны канчатак -ech: bo oni sq swjedkami sami na sebe i na dUSi swoje w newernosci takowech liidzej potenpone Mink'i ich i wpekle oni na wek'i bendq (146a6). 3 прычыны адзінкавасці прыкладу тут перш за ўсё трэба бачыць арфаграфічную памылку.
88 Гл. Янкоўскі (1989), с. 194 і далей.
89 Ap. Abu Bakr = Абу Бакр (1 -ы халіф).
90 Ap. ‘Umar = Умар (2-і халіф).
91 Ap. ‘All = Алі (4-ы халіф).
92 Ар. ітап = вера.
93 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 335.
94 Ap. Izhaq = Ісаак.
95 Ap. kafir = нявернік.
96 Ар. ауа = знак, верш Карана.
97 Ap. fir'awn = фараон.
98 Ap. Haman = Гаман (імя ўласнае); міністр фараона (гл. артыкул HAMAN у ЕІ-2).
14.1.19. Давальны склон множнага ліку
У польскай мове ўсе тры роды ў давальным склоне множнага ліку маюць пры цвёрдых асновах канчатак -ут 11 -іт (пасля /к. g/), а пры мяккіх асновах канчатак -іт || -ут (пасля гістарычна мяккіх зычных). Побач з гэтым у пазіцыі перад /т/ у стараі сярэднепольскай мовах часта адбывалася змяпіэнне паміж /у, і/ і звужаным /ё/, а таксама /е/; такім чынам у моўных помніках стараі сярэднепольскага перыяду ў давальным склоне часта сустракаецца канчатак -ёт 11 -ew".
Тэкст тэфсіра паказвае ў давальным склоне множнага ліку дамінантны канчатак -іт (цвёрдая: -ут || -іт; мяккая: -іт || -ут) без графічнай дыферэнцыяцыі паміж /у/ і Ш. 3-за гэтага немагчыма адрозніць цвёрдыя і мяккія асновы: zapewne tak wlasne placimi dobrotliwim (366b6), w ten dzen ne-pomdie nic newernim k'afirdmw (387a8), ne-majq bic nedowerkami ajet'dm'01 korannim tilko kriwdnici diiS swojich (324b2), mow ja'02 muchemmed pewne Skodnici te sq ktore zakkodzili dilSam swojim i zaSkodzili i liidzem swojim (376b3), odpiiscil grechi waSe i weroncim menidm i werdncim newjastam (4l6b8).
Канчатак -em, які пранік y давальны склон множнага ліку на фоне змяшэння /у, і/ і /ё, е/ перад /т/, у тэксце тэфсіра сустракасцца надзвычай рэдка ў параўнанні з рэгулярным канчаткам -іт (цвёрдая: -ут || -іт; мяккая: -іт || -ут): pretd ktorim cudam bdiiem ne-ddwerac bendzece (389b8), ci ktorem dalismi jim ksenge t'ewrit’™ (17b5). Беларускі субстрат мог стаць вырашальным для слабай прадстаўленасці ў тэксце тэфсіра канчатка -ет. У беларускай мове ў давальным склоне множнага ліку сустракаецца выключна канчатак -ут || -іт (мяккая: -іт || -ут).
14.1.20. Вінавальны склон множнага ліку
Да XVI ст. у польскай мове ў вінавальным склоне множнага ліку ў не мужчынска-асабовых абазначэннях на базе працэсаў выраўноўвання па аналогіі ва ўсіх трох родах усталяваўся канчатак -е (< -ё < -ё). Побач з гэтым з XVI ст. фармавалася катэгорыя мужчынска-асабовай формы, якая знайшла сваё граматычнае выражэнне ў выкарыстанні канчаткаў роднага склону -ych || -ich у функцыі вінавальнага склону104.
У тэксце тэфсіра ў не мужчынска-асабовых прыметніках множнага ліку дамінуе канчатак -е: potim premenil obifaje swoje na dobre pd zlich HHinkach
99 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 335. Параўн. »> 10.4.2. Закрыты галосны /ё/; 10.7.3. Змена ІМ > еМ.
КНІГІ ОНЛАЙН
