КНІГІ ОНЛАЙН

Альфуркан татарскі

Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага

Паўль Сутэр

Выдавец: Тэхналогія

Памер: 530с.

Мінск 2009

190.87 МБ

У наступным прыкладзс twardym mqkq (жорсткай мукай) y прыметніку ўжыты канчатак -ут творнага склону адзіночнага ліку мужчынскага або ніякага роду. Назоўнік т^ка (мука), наадварот, паказвас правільны канчатак творнага склону адзіночнага ліку жаночага роду -q: preciwni bili panu bogii i poslowi jego a chto preciwni biwa bogu pretd pan bdg okara ich twardim menkq (448al). Прычынай таму можа быць вымаўленне канчатка -q як -от, якое часта канстатуецца ў дадзеным рукапісе3. Пры гэтым канчатак -q > -от супадае з беларускім канчаткам творнага склону адзіночнага ліку мужчынскага або ніякага роду -от\ Такім чынам, у дадзеным выпадку ў творным склоне адзіночнага ліку мае месца дэвіяцыя назоўніка mqka ад жаночага роду ўбок ніякага і мужчынскага: twardym mqkom. Такая інтэрпрэтацыя абапіраецца на наступны кантэкст, дзе змена -q > -от адлюстроўваецца на пісьме: тепкот poslednim twardim і wednim (255аЗ).
1 Параўн. Kurzowa (1993), р. 256-257. Параўн. »> 10.9.2. Аканне ІоІ > ІаІ пасля націску;
10.9.4. Аканне ІеІ > аі пасля націску.
2 Гл. »> 10.9.5. Scriptio defectiva ІаІ праз fatha = е.
’ Гл. »> 10.5.3. Насавы о ў канцы слова.
4 Гл. »> Творны склон адзіночнага ліку мужчынскага роду; 12.2.5. Творны склон адзіночнага ліку ніякага роду.
У назоўніку жаночага роду twarz (твар) таксама сустракаецца сінтаксічная блытаніна, якая быццам паказвае на змену жаночага роду на мужчынскі: pdtim odwrbcil twar swoje dd negd (406b3). У прыведзеным прыкладзе прыналежны займеннік выразна паказвае на жаночы род. Аднак у іншым кантэксце twarz (твар) часта сустракаецца з канчаткам -ет творнага склону адзіночнага ліку мужчынскага або ніякага роду: a wchbdzdnc w broma padnice twarem dd zemi (132b3), i padli wSitk'i darownici dd zemi twarem rekli Uwerilismi panu bogu swjatbw wSitk'ich (127b2), twarem nizko klanajon-se (136b8). Гэты канчатак y арабскім пісьме кожны раз запісваецца праз fatha + тіт = -ет. Часам за напісаннем fatha + тіт = -ет, дзе можна было б дапусціць scriptio defectiva lol толькі праз fatha = е, хаваецца вялікапольскае вымаўленне насавога о ў канцы слова -q > -от\
Здаецца, што па падставе фаналагічных і графічных фактараў, дзейных у дадзеным рукапісе, наогул сціраецца розніца паміж канцавымі галоснымі і канчаткамі і што з-за гэтага таксама ўтойваецца і зацямняецца розніца паміж граматычнымі катэгорыямі альбо адбываюцца пераходы ва ўжыванні асобных канчаткаў.
На гэтым фоне ў наступным фрагменце preto swjastuj slug mojich tich ktdre sliSq slowe mojo koranne (376b7) іменную фразу slowo moje koranne можна прачытаць без сумневу як вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду: slowq mojq korannq (korannq). Перанос канчатка вінавальнага склону адзіночнага ліку жаночага роду -q з іменнага ў прыметнікавае скланенне вельмі распаўсюджаны ў дадзеным рукапісе6.
Звычайна ў тэксце тэфсіра можна знайсці адназначныя прыклады, якія даказваюць змену ў скланенні ніякага роду на жаночы: ale ten cd iiweril [wj jedindstwa bbiZq i dobre udink'i dinil preto dla negd jest zaplata dobra (238b7), takowe naciji sq wojskq bdiiq wedz zapewne wojsko bole dni sq uwolneni ze-wSitk'ego zlegd (447a8), i jest direkcijq i laska swentq i swjdstdwanjq dla weroncich musulman (215b5\ faliowali i premenali slowo mojq z-grHntH ne-tak jak im podane (84b6). У апошнім прыкладзе ў фразе slowo mojq можна было б вызначыць пераход канчатка -q з прыметнікавага скланення ў назоўнікавае, які добра пацвярджаецца ў рукапісе. Гэты канчатак часта ўжываецца ў рукапісе ў назоўніках з цвёрдым канцом асновы7: slowq mojq. На базе арабскага пісьма таксама быў бы магчымы спосаб прачытання, бліжэйшы да беларускай мовы: slowu mojq.
5 Гл. »> 10.5.3. Насавы о ў канцы слова; Параўн. »> Творны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
6 Гл. »> 14.1.13. Вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
7Гл. >»’ 12.3.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
14.	ПРЫМЕТНІКІ I IX СКЛАНЕННЕ
14.1.	Скланенне прыметнікаў
У польскай мове, як ва ўсіх славянскіх мовах, у прыметніках першапачаткова маглі адрознівацца назоўнікавае і займеннікавас, альбо складанае, скланенне. Назоўнікавае скланенне, у якім прыметнікі пераймаюць склонавыя канчаткі назоўнікаў, захоўвалася яшчэ да XVI ст.1, але потым у ходзс далейшага развіцця было цалкам замснена складаным скланеннем.
У складаным (займеннікавым) скланенні прыметнікаў да назоўнікавых склонавых канчаткаў дадаваліся яшчэ адпаведныя формы анафарычнага займенніка jb, ja, je. У польскай мове канчаткі, якія ўзніклі такім чынам, змяняліся і скарачаліся праз скасаванне, сцяжэнне і прыпадабнснне груп зычных і галосных разнастайнымі спосабамі2. У гэтым працэсе адбывалася падаўжэнне галоснага, які застаўся пры выпадзенні суседняга гука. 3 XVI ст. тыя доўгія галосныя, якія ўзніклі дзякуючы гэтаму падаўжэнню, падлягалі звужэнню ў закрытыя галосныя.
У тэксце тэфсіра L скланенне прыметнікаў дасягнула таго самага ўзроўню развіцця. як і ў сучаснай польскай мове. Рэшткі назоўнікавага скланення знаходзяцца толькі ў пэўных катэгорыях слоў (напр., у прыналежных прыметніках, утворанных з -dw, а таксама ў прыналсжных займенніках) і ў пэўных сінтаксічных функцыях (напр., у выказніку); у складаным (займеннікавым) скланенні прыметнікаў сукупнасць канчаткаў адпавядае ў сваёй аснове сукупнасці канчаткаў у сучаснай польскай мовс. Між тым у сістэме склонавых канчаткаў знаходзяцца спецыфічныя адхіленні, якія, з аднаго боку, гістарычна могуць быць патлумачаныя на падставе тэндэнцый развіцця, дзейных наогул у польскай мове, а з іншага боку, абумоўліваюцца перыферыйным моўным становішчам. Нарэшце, не апошнюю ролю ў абліччы сістэмы склонаў, як мы яе знаходзім у тэксце тэфсіра, адыгрывае беларускі субстрат.
Як фактары, якія спецыфічным чынам зафіксавалі склад формаў прыметнікавага скланення, маглі быць пералічаныя наступныя:
1)	Рэфлексы ў артыкуляцыі закрытага галоснага /ё/ > Ш, /а! > /оР.
2)	Тэндэнцыя да звужэння ў артыкуляцыі галосных псрад ІтР.
3)	Дэназалізацыя насавых галосных у канцы слова /-?, -q! > !-е,о/5.
1 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 321 ff.; Strutynski (1993), р. 125.
2 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 327 ff.
3 Параўн. »> 10.4. Закрытыя галосныя.
4 Параўн. »> 10.7. Упльгў плаўных і насавых на галосныя.
5 Параўн. »> 10.5.2. Насавы е ў канцы слова; 10.5.3. Насавы о ў канцьі слова.
4)	Рэфлексы моцнага акання ў канцавым галосным І-еІ > І-аІ6.
5)	Рэдукаваны спосаб напісання (scriptio defectiva) галоснага /а/ толькі праз fatha = е7.
6)	Далейшае існаванне архаічных канчаткаў.
7)	Марфалагічныя інтэрферэнцыі з беларускім субстратам.
Наступная табліца ахоплівае сукупнасць канчаткаў прыметнікавага скланення, якія сустракаюцца ў тэксце тэфсіра.
Табліца 14.1
Скланенне прыметнікаў
Склон
Мужчынскі род
Ніякі род
Жаночы род
Множны лік
Наз.
-ij (-yj II -у) (бел.)
-е (-е)
-а (<-е)
-0 (-о)
-а (-а)
-е (<-а)
-о (< -а)
-і (-ІII -у)
-е (-е)
-а (< -е)
-ije (-yje Н ije)
Род.
-ego (-ego)
-ogo (-oho) (бел.)
-ej (-ej)
-ij (-ej)
-i (<-ё < e)
-oj (-oj) (бел.)
-ich (-ych 11 -ich)
-ich (-ich 11 -ych)
-ech (-ech) (?)
Дав.
-emu (-emu)
-omu (-omu) (бел.)
-ej (-ej)
-ij ( 10.9.4. Аканне /е/ > /а/ пасля націску.
7 Параўн. »> 10.9.5. Scriptio defectiva /а! праз fatha = е.
тракаецца, але сістэмна замацаваны ў парадыгме прыметнікавага скланення, з’яўляецца інтэрферэнцыяй з беларускай мовай8. Прыклады канчатка -ij (-yj): wedz zapewne le ja jest bog uwainij swentij mondrij (303a4), pewne ti-jest powainij krol i mondrij cesar (383a6), w ten dzen pewne pan bog prendk'ij ligbar (384a2), dn jest prijaznij dn dilwa martwich i dn na wSitk'i red! wkechmpgpncij (396a4), dstatnij (as prijdze do nich z nenacka (404b6), rekl pretd wistomp dd nas z ne ba bo s-ti-jestes ubitij ukemenowanij i preklentij (204b2).
Нельга прывесці прыкладаў польскага канчатка -і (-у || -і) з тэксту тэфсіра L. У рукапісс I таксама значна дамінуе канчатак -ij (-yj || -ij), у той час як у рукапісе U дамінуе польскі канчатак -і (-у || -і). Напрыклад, можна параўнаць тэкст тэфсіра ў всршы Q (2:32): rekli Cistij chwalebnij bo(e пак ne-mami na'uk'i tak'ij tilko cd ti nas na’udil zapewne ti jestes wedomij mondrij wladce (8b5), rekli Cistij chwalebnij naS boie ne-mami na’uk'i tdk'ej tilko cd ti nas na’iidil zapewne ti jestes wedomij mondrij wladce I(8b5), rekli distij chwalebni naS-boie ne-mami na’uk’i tdk'ej t’ilkd’ co ti nas na’Hdil zapewne ti jestes wadomi mondri wlddca U(8b5).
Нулявы канчатак паказваюць прыналсжныя займсннікі і адыменныя прыналежныя прыметнікі: wedz zapewne іе bog moj jest bogatij i swentij (305b8), priced dd nich posel na$ swentij moj^eS (406b6), klamali tak jekdo wprodi mek'k'ejsk'ich9 liidzej lUd nuchow™ i tez ‘adow" i te( fera'unow11 (370b4).
Нулявы канчатак з назоўнікавага скланення прыметнікаў звычайна сустракаецца ў прэдыкатыўнай функцыі13: (emit і пе-та bic rnocen iebi oiiwil martwich (414b6), mown ktb bendze (idem i grek'em ten bendze zbawon (75b4), abo ja ne-mowilem warn te pewne ja wjddom dd pana boga to cd wz ne-wece (190a5), wedzce zapewne te pan bog ne-pdtdndliwij Hslvig wakich bogatij dn ot tego anitei rad biwa s-poslug newernich a jesli bendq chwala oddawac s-tego jest wdzenCen (375b4), ocec nic ne-dawti пагйсас dzece matce ne-powinen (31a6), di-mote bic stworca rbwen s-tim cd ne йте tworic (2O8b3).