Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Пад уплывам акання сустракаецца таксама канчатак -am: пе-ІйЫ pan bog jawnego grechii dehisce obmawali kogo zlim slowam (78b4), priSli oni z welk'im neprijacelstwam (385b8), wibralem cebe nad liidzi prorodenstwam rozmownim referendarstwom (129b8), wiprowadzil was z-zemi waSij old tak'im barodzejstwam (295a6).
У дачыненні да дыстрыбуцыі трох канчаткаў, -ет, -om і -am, нельга вызначыць устойлівага правіла. Часцей за ўсё сустракаецца польскі канчатак -ет. Беларускі канчатак -от сустракаецца радзей і, здаецца, пераважна сустракаецца пры мяккіх асновах і ў аддзеяслоўных імёнах, утвораных з дапамогай *-ьу-218. Побач з гэтым беларускі канчатак -am асабліва часта з’яўляецца ў назоўніках ніякага роду на -stwo.
Як рэфлекс моцнай тэндэнцыі да звужэння галосных перад насавымі219 можна зразумець канчатак -іт 11 -ут (-ёт). Ён сустракаецца ў тэксце тэфсіра вельмі рэдка: abd jich trimac w prijazni albo odprawce z-ddbrim jej (30b5), jako podobenstwa pastira z-bidlim (22b8).
213 “Няма бога, акрамя Алага” (ісламская веравызнаўчая формула).
214 Ар. Madina = Медына.
215 Спосабы напісання праз уа= j з’яўляюцца характэрнымі для аддзеяслоўных імёнаў (у тым ліку ў твор. скл. адз. л.).
216 Ар. ка'Ьа = Кааба.
217 Перс. namaz = рытуальная малітва.
218 Наадварот, ва ўсім тэксце тэфсіра няма прыкладу канчатка -іт, які ўжываўся ў назоўніках ніякага роду, утвораных з дапамогай дэрывацыйнага суфікса *-у. Гл. Klemensiewicz (1965), р. 303: “Z bardzo nielicznymi wyjqtkami jest koncowka -im w powszechnym uzyciu do konca XV w. W ci^gu wieku XVI pod wyrownawczym wplywem N innych rzeczownikow nijakich zaczyna si? -em mieszac z ich koncowk^ zrazu rzadko, okolo polowy stulecia coraz cz?sciej, ku jego schylkowi uchodzi juz za archaizm”.
219 Гл. »> 10.7.3. З.мена iM> eM; параўн. »> 10.4.2. Закрыты галосны !ё/.
12.2.6. Месны склон адзіночнага ліку ніякага роду
У месным склоне адзіночнага ліку ніякага роду сустракаюцца два канчаткі: -'е (< *-е) і -й (з назоўнікаў з г/-асновай). Абодва канчаткі камплементарна ўжываюцца ў сучаснай польскай мове: канчатак -'е з’яўляецца пры цвёрдых асновах, а канчатак -й пры мяккіх, гістарычна мяккіх і асновах на велярныя /к, g, ch/220.
У сваёй сучаснай дыстрыбуцыі абодва гэтыя канчаткі, -'е (< *-ё) і -й, ужываюцца таксама ў тэксце тэфсіра. Канчатак -'е (< *-е) выступае пры цвёрдых асновах і змякчае цвёрдае заканчэнне асновы: spretajon-se д pisme bdiim koranu bez iadnego dowodii (385b8), ne tajnd jemii iadna ret w zemi initei w nebe (40a4). pewne ja bojen-se te dotkne cebe menka dd boga bo te bendzeS Setanu w pekle prijacelem (243b3), pewne mi widzemi cebe w welk'em gliipstwe (123a2). Вартым увагі ў наступным прыкладзе з’яўляецца слова ріекіо (пскла) з асіміляваным спосабам напісання /к/ праз мяккую графему kaf= к', якой непасрэдна пазначаецца змякчэнне Ш > /Г/ перад канчаткам -'е: pewne majq bic w pek'le na wek'i (449b3).
Часам y канчатку -'е таксама сустракасцца аканнс: a to dla tego iebi ne-priSli zle prigodi pregnene pracifrasilnk'i triidnbsci i glodi na drodze botiej na gazejstwa221 (158b4).
Канчатак -u звычайна ўжываецца ў тэксцс тэфсіра пры мяккіх і гістарычна мяккіх асновах: oto tak’i wlasne plati bendzem placic w rownawanii boga (255a2), zostanq w zadziwenu rozumow bezrozumne blendne (258b8), nemaS nic w sercu jich tilko picha gardbsc (387b5), rdzilmejq oni ie mi zapewne ne-sliSemi tajemnic jich jak w tilii222 radzili-se jedin z-driigim o zabicjii (405Ы), ne-majon-se bic z-was oraz w рдій tilko w miirach w scanach i w fortecach (449a6), kto ne-bendze slUchal po tak'em prikezanii bo to jest dla nego menka serca palbnca (95b4), ne-zacmeii-se oti muchemmedowe bo oti dUchowne bill i ne-mogli w widzenju blondzic (432al), chelalem222 jest' warn twerndge bidlenta na zemi i w morn (82a2).
У тэксце тэфсіра няма слядоў старапольскага канчатка -і назоўнікаў з joасновай, якія сустракаліся ў агульнапольскай мове яшчэ да XVI ст., напр. na morzy22^.
220 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 304 f.; Strutyriski (1993), р. 98 f.
221 Гл. »> 3.1.1. Арабізм “gazF (змагар за веру).
222 Тут варта звярнуць увагу на месны склон адз. л. м. р. на -u: w tylu замест w tyle.
223 Ap. halal = дазволены, дазволенае.
224 Параўн. Klemensiewicz (1965), р. 304; Strutynski (1993), р. 99: “W zabytkach XIV i XV w. trafiaj^ si? tez odziedziczone formy rzeczownikow dawnych tematow na -joz koncowkq -i, np.: na morzy, w narodzeni, w pisani, w um?czeni. Rzeczowniki te od XVI w. maj$ rowniez koncowk? -u, np.: na morzu, w narodzeniu itd”.
12.2.7. Назоўны (клічны) склон множнага ліку ніякага роду
У польскай мове дагэтуль захаваўся канчатак -а, атрыманы ў спадчыну з праславянскай мовы225.
Канчатак -а з’яўляецца звычайным канчаткам назоўнага склону множнага ліку таксама ў тэксце тэфсіра. Гэты канчатак, як правіла, запісваецца scriptio plena праз alif+fatha = a: jUi ci ne uwerq chocbi priSli wSitk'l pisma boiie i ciida (169a3), bdiie sq imona nalepSa wziwajce go i modlce-se prez-nich (134b5), ne-sq oni tilko jako bidlenta (291a4).
У назоўніках ucho (вуха) i oko (вока) былыя формы парнага ліку226 перанялі функцыю множнага ліку. Гэтыя формы паказваюць у назоўным склоне парнага ліку гукавую змену велярных /к, chi > /с, si паводле 1-й палаталізацыі: bendq swj addle uSijich і ofijich і skiiri jich td cd bili dinoncimi (392a2).
Побач з гэтым спарадычна з’яўляецца канчатак -у || -і, які пранік з беларускай мовы227: ztwardzili-se serci waSi (12bl), zebrald se dd sulujmana22* wojsk'i jego z-ferejdw229 i z lUdzi i s-ptastwa (3O3b7), rede Uchodzce u wrote pek'elne na wek'i tarn zostanece aj jak'e zle mejsci gardini newernim (382a2).
12.2.8. Родны склон множнага ліку ніякага роду
У польскай мове ў назоўніках ніякага роду з даўніх часоў з’яўлясцца родны склон множнага ліку без канчатка, які ўзнік пасля выпадзення канцавых рэдукаваных галосных230.
У тэксце тэфсіра ў родным склоне множнага ліку ніякага роду пануе нулявы канчатак: odstqpill [od] was w dzen potkane wojsk naSich i k'afirsk'ich22' (54b4), jeslibi bild more (arnildm dla pisane slow botich (240a7), rek'i sq z-win barzo smacnich (416a8), zabawil-se medzi nimi tisonc lat tilko oprod penciidzesont rokow (320b6), nimaS Zadnich zweront na zemi ani ptakow latajoncich na dwuch skridlach tilko majq imama222 powodira (102a8), i s-tich bidlont i zweront ima jich zebrac w jedne mejsce k'edi bendze chcal (398b3), (temii oni ne-klanajon-se bogu ktorij cd wprowadza z nidego deig i sneg z nebos (304b4).
Родны склон множнага ліку на -ej222 з’яўляецца ў назоўніках з мяккімі і гістарычна мяккімі асновамі, напр. у назоўніку dziecko (дзіця): ne-jest oto ten
225 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 305; Strutynski (1993), р. 99.
226 Гл. Brauer (1969), Bd. 3, р. 54.
227 У беларускай мове назоўнікі ніякага роду наогул прынялі канчатак -у || -і ў назоўным, вінавальным, клічным склонах множнага ліку паводле ўзору жаночага і мужчынскага роду. Параўн. Brauer (1969), Bd. 2, р. 67.
228 Ap. Sulayman = Саламон.
229 Перс. perl = добры дух, анёл, фея, звышнатуральная крылатая істота.
230 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 305-306; Strutynski (1993), р. 99 100.
231 Ap. kafir = нявернік.
232 Ap. imam = той, хто моліцца наперадзе; кіраўнік.
233 Параўн. »> 12.1.9. Родны склон мужчынскага роду.
dbdasnij swjat tilko oSukanina igriska malich dzecej (325b8). Такім самым чынам ужываецца канчатак -ej у словах ucho (вуха) і око (вока), калі адсутнічае парнае значэнне: ne-krilisce-se dd swjdddbncich na was UXbj™ waSich anitei bdej waSich anitei skur waSich (392a5). Паралельна ў назоўніках ucho i oko пры парным значэнні з’яўляецца родны склон парнага ліку: ne oddalaj odu swojich dd nich (233a4). Пры метафарычным ужыванні, наадварот, з’яўлясцца родны склон множнага ліку без канчатка ок (тут у значэнні “крыніца”): preto wiplinelb btworilb se z nego dwanasce ok irddei (132a7)235.
Толькі як рэдкае выключэнне ў тэксце тэфсіра ў родным склоне множнага ліку ніякага роду выкарыстоўваецца канчатак -dw, спарадычнае ўжыванне якога ў польскай мове адзначасцца з XVI na XVIII ст.236: kto se bal dzecow (24a4), dtd w tim korane ze-wditk'ich pbdbbenstwow (332a4), odzejon-se w nim bd manelow dd zlbta bd perlow (266Ы). Аднак y іншым мссцы сустракаецца назоўнік perlo (жамчужына)237 у родным склонс множнага ліку з нулявым канчаткам: bd manelej ze-zlbta і bdperl (357al).
Вартым увагі, асабліва на фоне беларускага субстрату, з’яўляецца рэдкае ўжыванне канчатка -dw у ніякім родзе. У беларускай мове канчатак -ov (-ой і -ай) стаў прадуктыўным ва ўсіх родах, у тым ліку ў ніякім. Нулявы канчатак з’яўлясцца звычайным толькі ў абмежаванай колькасці назоўнікаў ніякага роду, у якіх сёння існуюць паралсльныя формы з нулявым канчаткам побач з рэгулярным канчаткам -ov (-ой і -сш)238.
12.2.9. Давальны склон множнага ліку ніякага роду
Канчатак -от назоўнікаў з о-асновай з’яўляецца канчаткам давальнага склону множнага ліку, атрыманым у спадчыну з праславянскай мовы. Ён даволі рана выцесніў канчатак -ет з мяккіх асноў і распаўсюдзіўся таксама на ўсе іншыя асновы. 3 XV ст. у ніякім родзе стаў прадуктыўным таксама канчатак -am назоўнікаў з жаночай о-асновай. Яны шырока распаўсюдзіліся ў канцы XV і на пачатку XVI ст. Аднак ужо ў канцы XVI ст. ён быў цалкам выцеснены першапачатковым канчаткам -от назоўнікаў з о-асновай239.
234 Канчатак -oj тут трэба разглядаць як гіперкарэкцыю ў сувязі з аканнем альбо як арфаграфічную памылку. Таксама вельмі верагодна, што наступны прыклад канчатка -aj у аддзеяслоўным назоўніку кагапіе з-за яго адзінкавасці трэба расцэньваць як арфаграфічную памылку: ne-bendq mod тес obrazi balwani iebi to ratowac samich sebe bd karanai naSich (259a4).
235 Назоўнік oko тут з'яўляецца як пераклад арабскага ‘ауп = вока, крыніца.
236 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 306: “Od XVI do XVIII w. trafia si? sporadycznie zapoiyczona z deklinacji m?skiej koiicdwka -dw”. Параўн. Strutynski (1993), p. 100.
237 У тэксце тэфсіра гэты назоўнік з’яўляецца ў ніякім родзе (perlo), а не ў жаночым, што тыпова для “палыйчызны крэсовай’ і беларускай мовы.
238 Параўн. Мауо (1976), р. 22; Rott-Zebrowski (1992), р. 97.
КНІГІ ОНЛАЙН
