Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
114 Параўн. Lapicz (1986), p. 163.
115 Гл. »> 11.4. Фанемы Irl, Irl i lz, SI (< tri).
116 Гэтая форма ўжываецца тут як клічны склон, які ідэнтычны назоўнаму склону. Параўн. Lapicz (1986), р. 163.
117 Наконт развіцця р. скл. мн. л. м. р. гл. Klemensiewicz (1965), р. 278-280.
118 Гл. »> 9.4. Напісанне галосных; гл. »> 10.4.3. Закрыты 161.
ummet'oww pred tobq ale oni ne-werili (102b6), a ten cd on bendze iimarlij z-mukerrebown0 mne blisk'ich pretd jest dla nego roskoS radosc i raj hdjntj (440b5).
Канчатак -ow спарадычна падлягае аканню i тады набывае форму -aw: rekla merjema™ to ja mam dd pana boga pewne pan bog nadari poditkaw komii chce (43b3), jedlibi oni z bwocaw cd nad nimi i z Hrodzajdw paini cd pod nogarni jich (92b6), poslalismi dd liidzej prorokaw (70a3).
Часам канчатак -ow || -aw запісваецца толькі праз fatha = e i тады ў транслітарацыі набывае форму -ew: bendze bronil і odwodzil ich dd zlich zakezanich utinkew (13lb6), prechodzce-se na zemi obadice jak-se stalo konec prorokew klamajoncich (210b2), jUZ nemaS t'emii od direktorew nikogo (377b3). Пры гэтым размова можа ісці пра чыста графічную асаблівасць, тым больш што ў прыкладах /к/ запісваецца цвёрдай графемай qaf = к. Зразумела, у наступным прыкладзе, zwodziciel (спакуснік), можа быць дапушчальным рэфлекс канчатка -ew, які раней сустракаўся ў назоўніках мужчынскага роду з мяккай асновай122: wejzri і muchemmedu jak'ij bi I konec s-tich zwodzicelew prikezane lamoncich (126b5).
Нулявы канчатак рэгулярна з’яўляецца ў лексемах przyjaciel / nieprzyjaciel (прыяцель / непрыяцель) і абазначэннях асоб на -апіпт: abd jich ogarne strachem neprijacdl jich (211a7), nemad jim nikogo s-prijacol abi jich mogl ratowac i kara boite odjonc (396a3), ne-trimajce i ne-mejce musulmane newernikow za prijacela oprod musulman (42b3), odwroc twar swoja dd pogan neznajoncich (136a8). Але ў гэтых абазначэннях асоб спарадычна можна назіраць пранікненне канчатка -ow > -ow: wziwaj slug boiich dd boga twego ale zapewne ne-bondz i muchemmed dd trdjdanow boga rowniijoncich (319a8), nemaS warn oprod alldhaw boga [ratujqcego] od neprijacelow (180a7)125.
Мяккія асновы часта маюць замест рэгулярнага польскага канчатака -і || -у (пасля гістарычна мяккіх зычных) канчатак -ej. У польскай мове паўночных крэсаў родны склон на -ej уяўляе сабой асаблівасць, якая пранікла ў дыялект дзякуючы беларускаму субстрату126. У некаторых назоўніках мужчынскага роду множнага ліку вельмі рэгулярна ўжываецца канчатак -ej, напр. у лічэбніку tysiqc (тысяча).
119 Ар. umma = супольнасць вернікаў.
120 Ар. muqarrab = прадстаўнік, любімец (літар. прыбліжаны).
121 Ар. Maryam = Марыя.
122 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 279: “Rzeczowniki mi^kkotematowe miaty niekiedy koncowk? -ew, n.p. krolew”.
123 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 279.
124 Ap. Allah = Алаг.
125 Параўн. Kurzowa (1993), p. 169.
126 Параўн. Kurzowa (1993), p. 169: “Koncowka ta, jak widac, nierzadka (15 poswiadczen) stanowi niew^tpliwie osobliwosc na tie historii j^zyka ogolnopolskiego i dialektu potaocnokresowego. Nie byla bowiem nigdy notowana owczesnie ani pozniej [...] Wythimaczenia dla niej trzeba szukac na tie wschodnioslowianskim. Wyst^puje ona w gwarach polnocnoukrainskich oraz bialoruskich, cechuje
У назоўным склоне множнага ліку tysiqc замест польскага канчатка -е звычайна ўжываецца беларускі канчатак -у (гл. наз. скл. мн. л.), які пранік перш за ўсё ў гістарычна мяккія асновы: chijow121 dwa tisonci sto dwadzesca tri jest (2bl). 3-за гэтага ў родным склонс множнага ліку, які ў польскай мове ў гістарычна мяккіх асновах рэгулярна пазначасцца канчаткам -у, як правіла, з’яўлясцца канчатак -ej, праз які забяспсчваецца фармальная дыферэнцыяцыя назоўнага і роднага склонаў множнага ліку: daldw™ репс tisencej Sessot itirdzesca dwa jest (2Ь2). Канчатак -ej з-за акання можа змяняцца на -aj: sejdw'29 dzesenc tisencai dzwesca'^ sedmidzesont Sesc jest (2al7).
Аналагічна выглядае справа з назоўнікамі ludzie (людзі), dzieh (дзень), miesiqc (мссяц), у якіх таксама часта можна назіраць родны склон множнага ліку на -ej: dtd td pewnij jest priklad dla liidzej Udonich (328a6), ne-meli nadzeji newernici z-hidzej grobow znowo otic (452Ы). Побач з гэтым y лексеме ludzie значна радзей з’яўляецца рэгулярны польскі родны склон множнага ліку на -і, таму што канчатак -і канфліктуе з беларускім назоўным і вінавальным склонамі множнага ліку на -і, які часта сустракасцца замест нарматыўнага польскага канчатка -е: priced do nich muchemmed s-prawdq s-koranem ale mnoge sq s-tich ludzi koranu bili newernimi (276a5).
Канчатак -ij можна назіраць y якасці рэфлексу закрытага /е/ > Ш ў пазіцыі перад Ijl'2': ne-stworilpan bdg td wSitko tilko dlaprawdii dla sluSnosci dznajmUjdnc cirkla jich chodzena ciidbwnegd dla lUdzij wjadomich (160a7).
У назоўніку dzieh (дзень) y родным склоне множнага ліку таксама выразна дамінуе канчатак -ej: nechposci tri dni'22 pred bajraniem'22 й k'abejHw a sedmidnej k'edi powrocice dd domow (26a4). Побач з гэтым можна назіраць пранікнснне канчатка -ow: ale niesgid'25 ktorij fundbwanij na bojazni bdiq [1] dddawnich dnow'2b
dopelniacz l.mn. rzcczownikow trzech rodzajow: ukr. ludej, kostej, nocej, ditej, blr. naiej, lasej, ucitalej, babej, vacej, vusej. [...] Byla to wi?c koncowka, ktora okresowo tylko (koniec XVI koniec XVII w.) zaznaczyla si? w j?zyku polskim na obszarze W. Ksi?stwa Litewskiego, bye moze charakteryzowala j?zyk bardzo potoezny, wyst?powala u osob dwuj?zycznych. u ktorych dwa systemy jezykowe wzajemnie si? przenikafy”. Параўн. таксама Lapicz (1986), p. 165.
127 Ap. ha = h (5-я літара арабскага алфавіта).
128 Ap. dal = d (8-я літара арабскага алфавіта).
129 Ap. ta = t (4-я літара арабскага алфавіта).
130 Тут паказваецца лічэбнік (польск.) dwiescie = 200 са змякчэннем /dw'/ > Idz'w'l, што з’яўляецца тыповым для беларускай мовы (гл. »> 11.5.3.3.), як і аканне ў канцы слова.
131 Гл. »> 10.4.2. Закрыты галосны /ё/.
132 Форма dni адпавядае бел. наз. скл. мн. л.
133 Тур. bayram = свята.
134 Ap. ка'Ьа = Кааба.
135 Ap. masgid = мячэць.
136 Параўн. Brauer (1969), Bd. 3, р. 20. У сваім скланенні n-асновы прыпадабняюцца дауо-асноў і пры гэтым таксама пераймаюць канчатак -ow, які паходзіць з м-асноў. Форму dniow у параўнанні з больш новай формай dni, якая ўтворана згодна з z-асновай, трэба разглядаць як архаічную.
lepSij (157аЗ). У назоўніку miesiqc (мссяц) родны склон множнага ліку на -ej сустракаецца больш рэдка, але гэта даволі паказальна для гістарычна мяккіх асноў: do terminu trech mesencej (30b4).
Канчатак -ow зрэдку сустракаецца таксама ў гістарычна мяккіх асновах: klUtdw jego ne-mdgli nosic gemi‘et’m liidzej barzo silnich (318al).
12.1.10. Давальны склон множнага ліку мужчынскага роду
У давальным склоне множнага ліку ў польскай мове ўжо вельмі рана з былых о-асноў на ўсс цвёрдыя асновы распаўсюдзіўся канчатак -от. У мяккіх joі /-асновах да XVII ст. захоўваўся канчатак -ет, які, аднак, у параўнанні з прадуктыўным канчаткам -от усё больш страчваў пазіцыі. Таксама канчатак -am, які пранік з жаночага а-скланення, і які з XV ст. і асабліва ў XVI ст. можна было назіраць у назоўніках мужчынскага роду, выцясняўся ў польскай мове на працягу XVII ст. прадуктыўным канчаткам -oml2S.
У давальным склоне множнага ліку мужчынскага роду ў тэксце тэфсіра сустракаюцца тры канчаткі: -от, -ет і -am. Пры гэтым часцей за ўсё сустракаецца канчатак -от як пры цвёрдых, гак і пры мяккіх асновах: nech zakriwajq plachtami glowi ipersci swoje i nech ne-pokezujq dzddb swojich tilkd meniom swojim albo ojcom swojim albo swekrom swojim albd sinom swojim albo sinom menznim driigich ion albo bracjom swojim albd sinem bracji swojich albo sinem sostr jich albo ionam'^ driigich meniow swojich albo newolnikbm swojim albo newolnicam albd najemnikom celesnij iondzi ne-majoncim starim (282a5-8). Прыцягвае ўвагу тос, што ў прывсдзеным фрагменце тэксту назоўнік syn (сын) для ўтварэння давальнага склону множнага ліку двойчы мае канчатак -от і двойчы канчатак -am. Канчатак -ет у тэксцс тэфсіра неаднаразова з’яўляецца пры цвёрдай аснове: derm! se wi klanace balwanem ne-klanajce-se tilkd panu bogU (391a8). Аднак y гэтым немагчыма бачыць перанос канчатка -ет з мяккай асновы ў цвёрдую. Верагодна, мае месца толькі scriptio defectiva ненаціскнога галоснага ІоІ альбо ІаІ толькі wp&s fatha = е140.
Побач з гэтым у тэксце тэфсіра пры цвёрдых асновах толькі зрэдку сустракаецца канчатак -am з жаночага а-скланення141: ej jak'e-i zle mejsca kriwdnikam i newernikom (53b7). Размова ідзе, бясспрэчна, пра канчатак -am пры scriptio
137 Ар. garni'a = натоўп, група.
138 Пра развіццё давальнага склону множнага ліку гл. Klemensiewicz (1965), р. 280-281.
139 Наконт давальнага склону множнага ліку жаночага роду, дзе ў тэксце тэфсіра яшчэ дамінуе канчатак -am, гл. »> 12.3.10.
140 Параўн. Lapicz (1986), р. 166. Параўн. Klemensiewicz (1965), р. 280—281; ён не апісвае ніякага пераносу мяккага канчатка -ет на цвёрдыя асновы.
141 Належьшь таксама памятаць пра ўплыў беларускага субстрату, дзе шырока распаўсюдзіўся канчатак -am і дзейнічае аканне /о/ > ІаІ. Хаця ў паўднёва-заходняй Беларусі таксама маюцца дыялекты, якія паказваюць такія змешванні двух канчаткаў: -от і -ат\ гл. Lapicz (1986), р. 171.
defectiva галоснага/а/ толькі хгр&з fatha = еў камбінацыі з цвёрдай зычнай графсмай qaf = к: ne-mdwond tobe inadej і muchemmedu tilko to cd se reklo prorokem pred tobom (394a4).
Пры мяккіх асновах побач з канчаткам -от сустракаецца канчатак -ет, які ў польскай літаратурнай мове сустракасцца пры гэтых асновах да XVII ст. Асабліва часта ў тэксце тэфсіра можна назіраць давальны склон множнага ліку на -ет у назоўніку ludzie (людзі): zapewne te masto zbstawilismi jq'42 piiste na prikladludzem roziim majoncim (323al), w tim wSitk'impriklad jest ludzem sliSoncim (328a8), zapewne mi nadali jim SCirbsc ku dobrim obidajem Але побач
з гэтым часта з’яўляецца сучасная форма на -от, якая шырока распаўсюдзілася ў XVII ст.: nemaS zgtibi tilko lildzdm Idtrdwsk'im (415a2), pretd takbwlm ludzom premenipan bog grech jich na spasena (293a3), ne-jest ten koran blendnij tilko na ‘йка i napominab liidzom (466a2), ja-m jest dobrij rad goscom podriiinim (186b6).
КНІГІ ОНЛАЙН
