Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
Арабізм sadaqa (міласціна), назоўнік жаночага роду, як правіла, у тэксце тэфсіра з’яўляецца як sedeke /sedaka і функцыянуе як жаночы род, што стварае выключэнпе пры запазычванні арабскіх назоўнікаў жаночага роду, якія звычайна пераходзяць у мужчынскі род. У род. скл. адз. л. рэгулярна з’яўляецца канчатак -і са змякчаным спосабам напісання канцавога зычнага Ік'І праз графему kaf = к'\ ci ktore w zajzrdsci dbmawajq zawodne SCodrobliwich datnikow musulman w dawanil hbjnej sedak'i i dzesencini i ci ktdre ne-najdiljq na ofara tilko wibrawXi podle red i nasmewajon-se z nich dd Xidzi (153b5).
251 Гл. Klemensiewicz (1965), p. 288; Strutynski (1993), p. 104.
252 Гл. Янкоўскі (1989), c. 163 164: “Назоўнікі мяккай разнавіднасці мелі канчатак -і. Гэты галосны ў пераважнай большасці выпадкаў супаў у беларускай мове з э(е), але не ў форме, якую разглядаем; пад уплывам назоўнікаў цвёрдай разнавіднасці (галавы, травы, славы, мамы) і назоўнікаў з асновай на заднеязычныя (рукы рукі) назоўнікі з асноваю на мяккі зычны атрымалі нефанетычным шляхам канчатак -і, а пасля зацвярдзення зычных (шыпячых, цір)~ -ы: піснь —> песні, рольі —»раллі, межі —» мяжы, бурі —► буры, молодйці —»маладзіцы.
253 Ap. Qatgir = Катгір (імя ўласнае).
254 Ap. Ibrahim = Абрагам.
255 Ap. Hawa = Ева.
256 Ap. ‘Isa = Ісус.
257 Гл. »> 3.2.1. Дзеяслоў “*siem%czowac” і назоўнік “*siem^cza".
Тыповым у запазычаных словах (лацінізмах і інш.) на -yja выступае канчатак -е: ne-jest ten koran tilko tarodzejstwo zebranb z-historije per^ich spisanij (474b 1), nemaX wiktorije tilko od pana boga swentego uwainego mondrego krola (51b7). У якасці доказу ўжывання канчатка -е ў родным склоне адзіночнага ліку можна яшчэ прывесці наступны прыклад: dd tego stworicela zeme i nebos wisok'ich (247a6). Наадварот, наступную адзінкавую форму з канчаткам -е пры цвёрдай аснове, верагодна, належыць расцэньваць як арфаграфічную памылку: oto te wirXi ksenge welk’ej lewch al-mechfH?™ (181a6). Наогул канчатак -e ў родным склоне адзіночнага ліку жаночага роду сустракаецца ў тэксце тэфсіра толькі спарадычна.
12.3.3. Давальны склон адзіночнага ліку жаночага роду
У польскай мове ў назоўніках давальнага склону адзіночнага ліку жаночага роду працягваюць ужывацца праславянскія канчаткі. Канчатак -’е (< * -ё) з’яўляецца ў цвёрдых асновах і змякчае канцавы цвёрды зычны. У мяккіх і гістарычна мяккіх асновах з’яўляецца канчатак -і || -у. Паралельна гэтаму ў мяккіх асновах да канца XVII ст. ужываўся канчатак -ej (-ej), які паходзіць са скланення поўных прыметнікаў259.
У тэксце тэфсіра ўвогуле выяўляецца звычайная ў польскай мове дыстрыбуцыя канчаткаў -’е і -і || -у. Канчатак -'е з’яўляецца пры цвёрдых асновах і змякчае канцавы зычны. Гэтае змякчэнне выразна паказваецца ў арабскім напісанні зычных, для якіх выкарыстоўваюцца парныя графемы: і ci ktore ітап2Ш prijenli jesli bendzece pdsluXnl groniadzc tej ktorej dalismi ksenge odwrocq was po prijencii ітапй waXego dd newerenstwa (49a6), zlddzejii newesce po’ ocinajce rence im kerane za to cd zarobili grech kradzeiq (88a2), lebi-se oswecili obi jich кй swjetoj strone (345a4). У канцы асновы на велярныя /к, g, chi у давальным склоне адзіночнага ліку на -'е (< *-е) паказваецца змякчэнне паводле 2-й палаталізацыі: a dcec піс ne-dawXi пагйсас dzece matce ne-powinen (31a6), jako i majq klamliwim balwanom weroncimi bic a lasce i pdiitkom boXiim dni newernimi bic (213b6), a to gwolipise swojej iebi bili na swece welk'im na zemi (358a3). У апошнім прыкладзе pycha > pysie (пыха) мы знаходзім палаталізацыю Ichi > Is’/ паводле беларускага ўзору, у польскай мове гэта прывяло б да змены Ichi > Zs/261.
258 Ap. al-lawh al-mahfuz = “Патаемная скрыжаль” на небе, на якой напісаны спрадвечны Каран. Параўн. »> 7.2. “Літоўскаяметрыка’.
259 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 289; Strutynski (1993), р. 105.
260 Ар. ітап = вера.
261 Параўн. Wexler (1977), р. 68. Параўн. Brauer (1969), Bd. 1, р. 189 f. Трэба, праўда, адзначыць, што абедзве графемы, sin = s і t_a s, пры няясным напісанні не заўсёды можна дакладна адрозніваць. У тэксце тэфсіра абедзве гэтыя графемы часта запісваюцца бегла. Параўн. »> 11.7. Змяшэнне /г'/ з /Н і /s'/ з Is/; гл. таксама »> 12.3.6. Месны склон адзіночнага ліку жаночага роду.
Асаблівая з’ява, якая ўзыходзіць да беларускага субстрату, выяўляецца ва ўтварэнні давальнага склону адзіночнага ліку назоўнікаў жаночага роду на -га. Яны прымаюць, паводле ўзору беларускай мовы, мяккі канчатак -і 11 -у, як мяккія і гістарычна мяккія асновы262. Разам з гэтым у тэксцс тэфсіра ў назоўніках жаночага роду на -га звычайна з’яўляюцца формы, утвораныя паводле беларускага ўзору, такія як wiary, у процілегласць польскаму wierze (давальны склон польскага wiara = eepafa: nawroc-se twarq twojq кй wjari prawdziwij (ЗЗОЬ2), werq obrazom balwanom i mesoncu i gwazdam weneri 2M i dagdnii265 balwanu co-w nim Setan (67a2).
Пры мяккіх i гістарычна мяккіх асновах выкарыстоўваецца пераважна канчатак -і || -у: ne-priSlismi zle binic tej zemi i ne-bilismi i ne-jestesmi zlodzejami (188a4).
Пры мяккіх асновах y тэксце тэфсіра нельга знайсці прыкладаў ужывання канчатка -ej, запазычанага са скланення прыметнікаў.
12.3.4. Вінавальны склон адзіночнага ліку жаночага роду
Пры цвёрдых асновах у польскай мове захаваўся першапачатковы канчатак -%. Пры мяккіх асновах да канца XVII ст. паралельна сустракаюцца два канчаткі:
і -q. Канчатак -q адзначаецца ў тых самых назоўніках, назоўны склон якіх у старапольскай мове канчаўся на доўгі -а і далей, з XVI ст., на закрыты -а2Ы'. 3 XVIII ст. канчатак усталяваўся таксама пры мяккіх асновах. Наадварот, канчатак -q, асабліва ў запазычаных славах на -yja 11 -ija, упарта трымаўся яшчэ на працягу XVIII-XIX стст.267.
У тэксце тэфсіра канчатак з’яўляецца выключна ў сваёй дэназалізаванай форме -е, якая запісваецца праз fatha = е: zsila z neba wode deigbwq (328Ы), ten bdg ktorij w nabdienstwe laske pdldiil na was (344a3). dni naprowadzi ich na prawdziwq droga tilko na drbge pek'elno (80b6), dn to jest ktorij rdspdstarl zeme i ubinil w nej gori i rek'i (192a3).
Арабізм sadaqa (міласціна) таксама паказвае дэназал ізаваны канчатак -%>-е, які не змякчае канцавы ІкІ'. pewne podSed na sedeke dla ubogich i tebrakow (151аб). Ha базе арабскага пісьма гэтую форму з тым самым поспехам можна было б прачытаць як sedeka, гэта значыць, з пераходам канчатка > -е > -а (гл. ніжэй). У арабізме manna (манна) няясна, функцыянуе ён як назоўнік жа-
262 Гл. Brauer (1969), Bd. 2, р. 116: “У беларускай мове назоўнікі на -га далучаюцца да назоўнікаў, -га якіх ўзыходзіць да -rja. Яны запазычылі канчатак давальнага і меснага склонаў адзіночнага ліку -7, які захаваўся ўуа-скланенні і пасля зацвярдзення -г’> -гстаў -у, напр. род. скл. адз. л. да гара гары, дав., месн. скл. адз. л. гары”.
263 Параўн. »> 11.4. Фанемы Irl, /г/ і lz, si (< /гі).
264 Польск. wenera = планета Венера.
265 Гл. »> 2.1.5. Боства “Дагон”.
266 Гл. »> 10.1. Польская сістэма галосных; 10.5. Насавыя галосныя.
267 Гл. Klemensiewicz (1965), р. 289 290; Strutynski (1993), р. 106.
ночага роду ці як ніякага. У наступным прыкладзе на базе арабскага пісьма можна прыняць запісаны праз fatha = е дэназалізаваны канчатак > -е\ і zeslalismi na was таппе і watrem zapendzone ptaSk'i jedzce z-fistich darow cd obdarilismi was (251b5).
Дэназалізаваны канчатак -e часта падлягае аканню -е > -а. Узніклы такім чынам канчатак -а фармальна супадае з назоўным склонам і з’яўляецца характэрным для польскай мовы паўночных крэсаў268: zapewne slikelismi ksenga zeslana pd mdjieSii (414a8), poslal pan bog wrong i wikopala jama w zemi dla okazanja jemil jak ma zakric cald trap brata jego (87a3), рдпйгаіі-se w woda dlaperla i koral (372b3), chwala bogii ktorij zeslal na slUga swego ksenga koran (230a7), wziwac bendzeS na droga prawdziwq do imanu269 (236a7).
Канчатак -q звычайна ўжываецца пры мяккіх асновах у запазычаных словах (лацінізмах) на -yja || -ija™'. bitaj jim bele'emowaf' histdrijq (134a8), wkara jich pan bog renkq wakq i zwicenii ich i da wektdrijq warn nad nimi (145b8), prireklismi dekleracijq naSq dd adama jeSbo abi ne-jadl s-tego drewa pretd zaponinal i jadl (254a6), prijdze warn ode mne direkcija prez pisma ІйЬ prez-prorok’i a kto se Uda za direkcijq mojq pretd ten ne-zblondzi (254b7). Канчатак -q часам падлягае дэназалізацыі і тады псраходзіць у -о: otrimalisce od boga deklaracijo na welnosc (13a4), i mesicha212 ‘ejso sina merijemine go222 musinego2™ udinili bogem (148a2).
Асабліва прыкмстная рыса тэксту тэфсіра заключаецца ў пераносе канчатка -q, тыповага для мяккіх асноў, таксама на цвёрдыя асновы. Канчатак -q нярэдка можна назіраць у вінавальным склоне пры цвёрдых асновах, што з’яўляецца тыповым для польскай мовы ў паўночных крэсах. Канчатак -q пры цвёрдых асновах некаторымі даследчыкамі тлумачыўся як памылка. Але вінавапьны склон на -q назоўніка з цвёрдай асновай ужываецца вельмі часта як у матэрыяле, даследаваным Курцовай, так і ў тэксце тэфсіра275: naprowadzi jich na drogq prawdziwq (77bl), i widzq to ndHkq (191 a3), oto dzis spelnilem warn wjara waSa i spelnilem nad wami laskq mojq (82b7).
268 Гл. Lapicz (1986), p. 170; Kurzowa (1993), p. 175. Канчатак -a він. скл. адз. л. тлумачыцца звычайна як перанос канчатка наз. скл. адз. л. на він. скл. адз. л. Паколькі е насавы ў канцы слова ў іншых марфалагічных катэгорыях таксама вельмі часта падлягае аканню (гл. »> 10.5.2. Насавы е ў канцы слова; 10.9.4. Аканне let > ІаІ пасля націску), я аддаю перавагу аканню пры тлумачэнні канчатка -а ў він. скл. адз. л. назоўнікаў жаночага роду.
269 Ар. ітап = вера.
270 Параўн. Kurzowa (1993), р. 174.
271 Ap. Bal'amІЬпВа‘йг(а) = Більям б. Беор (гэбр.) (імяўласнае); гл. Q(7:175,176); гл. артыкул Г. Вайды (G. Vajda) у ЕІ-2. ‘
272 Ap. masih = Месія.
273 Ap. ‘Isa Ibn Maryam = Ісус, сын Марыі.
274 Ap. Musa = Майсей.
275 Kurzowa (1993), р. 175.
Тут часта адбываецца таксама дэназалізацыя канчатка > о. Гэты канчатак запісваецца без sagir-i-пйп = п толькі як галосны ІоІ. Такі спосаб напісання з’яўляецца тыповым і частым: і zesle pan bog lasko swojq swentq (149a7), za ceno malq (58a4), dami skbktdwac tim ktore newernimi bill menko barzo twardq (392b5), pewne ml zeslalismi dd cebe muchemmed koran ksengo prawdziwq (73b8), i wiprowadzl jich z-cemnego blendH na swjatlo drogo (85a6), wezmece zaplato za to cd bilisce zarobajoncimi (154a3), bo pan bog zsila z neba wodo (212b6), bind medzi dwuma mori granico (307b4), sedeko^6 dajbnce newjesti (343a2).
КНІГІ ОНЛАЙН
