КНІГІ ОНЛАЙН

Альфуркан татарскі

Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага

Паўль Сутэр

Выдавец: Тэхналогія

Памер: 530с.

Мінск 2009

190.87 МБ

Пры выкарыстанні графемы sin = sy слове jesli кожны раз выразна праяўляецца змякчаны /s'l: jesli prijdze warn Zetensce i dobroci poCarnejq (51a7). Пры ўжыванні графемы ta’ =s, наадварот, захоўваецца небяспека блытаніны з sin = s. У наступнай вытрымцы з тэксту ў першым jesli мае месца спосаб напісання праз sin = s, які паказвае пераход Is'/ > Isl: mowq jeSli warn da tak'ij dekret jako й nas pretd trimajce-se tego a jesli ne-da tak'egb dekretu pretd wistregajce-se dd nego (88b 1), te ktore irnan*2 prijenli ne-mejce i ne-trimajce ojcow waSich i braci waSich prijacelmi jesli oni йІйЫН newerenstwa nad iman (146b8).
11.8.	Змяшэнне /s/ з /s '/i/z/з /z'/
Змяшэнне паміж цвёрдым 1st i мяккім /s'/ альбо змяшэнне цвёрдага /z/ і мяккага /z7 знаходзяць сваю прычыну перш за ўсё ў непаслядоўным пісьмаўжыванні. Побач з гэтым можна высветліць фаналагічныя падставы для палаталізаваных спосабаў напісання.
У назоўніку pismo (пісьмо, ліст, пісанне), які ў польскай мове ўжываецца з цвёрдым /s/, мы рэгулярна знаходзім у тэксце тэфсіра ўсходнеславянскае, беларускае гучанне са змякчаным /sT. chodzce pd zemi a pripatrujce-se jak'ij stal konec pismii i prorokil klamajoncim (52b4). Польскія спосабы напісання з графемай sad s для цвёрдага /si, наадварот, рэдкія: pewne jegopisma obetnica doSla (244b8).
Змякчэнне /s/ > /s'/ y гукавой групе Is'k’l y канцы прыметніка -ski абмяркоўвалася вышэй83. Непаслядоўныя спосабы напісання, якія паказваюць мяккі /s'/ перад цвёрдым /к/, можна лепш за ўсё патлумачыць як спосабы напісання па аналогіі: bog jest swjatloscq nebeskq i zemskq (283a3). Такія прыклады вельмі часта сустракаюцца ў тэксце тэфсіра84.
80 Параўн. Kurzowa (1993), р. 109; Smolinska (1983), р. 45, 49; Mazur (1993), р. 230.
81 Ap. Su ayb = Шуайб (імя ўласнае; арабскі прарок).
82 Ар. ітап = вера.
83 Гл. »> 11.5.3.4. Змякчэнне /st > Is'l у пазіцыі перад /к'/.
84 Параўн. з гэтым Антоновнч (1968), с. 248: “Кроме того, необходамо особо подчеркнуть, что буква  [sad = s], с одной стороны, н буквы  [la = s],  [sfn = s'] н <у>	= f], с дру-
гой, употребляются очень последовательно для обозначення соответственно твердого н мягкого звуков /s7. Мы не знаем нн одного случая обозначення твердого /s/ буквамн  нлн ”.
На непаслядоўнае пісьмаўжыванне можна таксама спаслацца ў наступных прыкладах. На пісьме праз графему zay = z выразна праяўляецца змякчаны Iz'l, які ў дадзенай пазіцыі нельга абгрунтаваць: pan bog waS zgubi neprijacol wakich (128a5), wnet padajq dd segdeji?5 s-pladem z bdjaznq (244b4).
11.9.	Сляды мазуракання?
Мазураканне (вымаўленне Is, z, c, dz/ як Is, z, z, dz[) першапачаткова з’яўлялася асаблівасцю малапольскага дыялскту і было нсўласцівае літаратурнай мовс. Наконт яго паходжання ў польскім мовазнаўстве існуюць розныя меркаванні адносна часу ўзнікнення і моўнага кантэксту86.
Як рэдкія і невыразныя сляды мазуракання з тэксту тэфсіра можна прывесці наступныя прыклады: uzidali^ bogH pozidkff* dobre (442b8), spelnil te slbwa obrazane^9 (18a2). Графемы ze = z i dad = z выразна кантрастуюць y арабскім пісьме, з-за чаго гэтыя спосабы напісання не могуць быць патлумачаныя як простая арфаграфічная памылка.
11.10.	Спрашчэнні кансанантных груп
Спрашчэнні кансанантных груп, якія прыводзяцца ніжэй, часта сустракаюцца ў тэксцс тэфсіра побач з рэгулярнымі, няспрошчанымі формамі. Такія спрашчэнні з’яўляюцца тыповымі для польскай мовы паўночных крэсаў90:
ctw (tstw) > stw: У назоўніках bogactwo (багацце), kupectwo (купецтва) і swiadectwo (сведчанне) сустракаецца спосаб напісання < bogastwo, kupestwo, swiadestwo > з графемай sad = s замест се = с, які адлюстроўвае спрашчэнне групы Itstwl > lstwl\ k'edi priSedlijim SCensce bogastwa pdiitk'i mowili dla nas oto to wkitkb (128a7). mowili pewne kiipestwa tak te jako Ufa ale chelalem9' ufinil pan bog kiipestwa (37b5), bog wizna i swadestwo daje (455a4). Побач з гэтым вылучаюцца адзінкавыя выпадкі аналагічнага спосабу напісання назоўніка proroctwo (прароцтва): daje mondrosci і prorostwa кдтй zachce (37a 1).
rdn замест rn: y тэксце тэфсіра звяртае ўвагу прыметнік milosierny (міласэрны), які пастаянна ўжываецца ў варыянце miloserdny з цвёрдым Isl і кансанантнай групай Irdnl, што ўказвае на беларускі ўплыў: najlepka chwala bogupanu iprowizorowi ^wata laskawemil milpserdnemii krbldwi (5b2),pewnepan bog odpuskliwij miloserdnij (26b3). Побач з гэтым: bo pan bdg jest odpuskliwij lechkpserdnij92 (29b7).
85 Ap. sagda = прастэрнацыя падчас малітвы.
86Гл. Sticber (1973), р. 60; Mazur (1993), р. 123 ff.
87 Польск. uzyczac = даваць, пазычыць, дзяліцца.
88 Польск. pozyczka = пазыка.
89 Польск. obrazanie = абраза. Тут род. скл. адз. л. obrazania.
90 Параўн. Kurzowa (1993), р. 110; Smolinska (1983), р. 44.
91 Ap. chaldl = дазволены, дазволснае.
92 Гл. »> 3.3.1. Прыметнік “lekkosierny” (лёгкасардэчны).
rws > rs: cd to zeslal pan bog waS rekli ba^ni historije perSich ludzej (209a3).
stn' > s'n': rekl dd brat a haruna^ bondz namesnik'em mojim w ludzech mojich z nimi zgadzaj-se (129b2), i ne-trimal sobe sina ani-jest jemil kblego udensnjldem nicht94 u krolewstwe jego (287b6).
str || sr: y лексемах srogosc (суровасць) i srogi (суровы) тыповым з’яўляецца ваганне паміж іх польскім гучаннем з Isrl і іх усходнеславянскім гучаннем з захаванай групай /str/: aj jak'e zle utink’i co zarobili sobe dulam ich iebi bila strogosc i kerane boiie nad nimi i w menkach oni na wek'i bendq (94a 1), strogosc swojq okezal nad nim i iidinil z nich besteji bezjani i swine (91bl), za picha walq podani srogosci (1 la6), bo kto ddwrdcijim w ten dzen til swoj chiba dla wibawena neprijacela albo dla zlontena dd pblkow chorongwej swojich pewne tak'ij wicerpi sroge kerane (138a8), ne-dotikajce-se go tindnc zlosc bo wezme was kerane sroga (123b7).
zdr > zr: y лсксеме zdrajza (здраднік) таксама можна часта назіраць спосаб напісання, які вагаецца паміж спрашчэннем і захаваннем ірупы Izdrl: abi krol d tim wedzal ie ja jemil ne-jestem zrajcq (186a5), bo pewne panbog ne-derigUje na dobrq dlukaninl95 zdrajcow96 (186a6), abo ne-widzice le oni sq dSiikanci zdrajci (159a6).
wst > st: postanece i pojdzece dd pekla barzo ne-ddbrd mejsce (40b6). tich ktore nasladiljq cebe wilej podnose dd tich ktore ne-werq al dd dna pbwstanegd (45a5), ne-majq ci-co ne-werq z-martwich pbstac (332a7).
spotkac > potkac97, dd98 > d: k'edi potkace-se" s-timi ktore newernikami sq w bojii ne-podawajce-se'00 iim (138a6).
zwl > zl: zlasce (7b3) (= zwlaszcza)
11.11.	Змяшэнне/н’/і/«/на пачатку слова, інтэрвакальны/н^й)
Досыць частае ў тэксце тэфсіра змяшэнне /й/ і Iwl на пачатку слова (білабіялізацыя) абумоўленае беларускім субстратам101.
Шматлікімі з’яўляюцца прыклады пераходу /й/ > Iwl у пазіцыі пасля галоснага перад зычным. Тут у арабскім пісьме графемай waw = w замест галоснага, які пішацца на пачатку слова праз alif, паказваецца Iwl і wtopilismi Hid
93 Ap. Нагйп = Арон.
94 У займеннік nikt (ніхто) пранікае часам беларускае гучанне Inichtl.
95 Польск. oszukanina з’яўляецца аўгментатыўным утварэннем з суфіксам -іпа. Параўн. Budziszewska (1994), р. 101.
96 Тут мы мае.м адзін з зусім рэдкіх прыкладаў ужывання канчатка род. скл. мн. л. -dw назоўнікаў м. р. на -а (гл. »> 12.1.9. Родны склон множнага ліку мужчынскага роду).
97 ІІропускі прэфіксаў у дзеясловах, як у дадзеным прыкладзе, з’яўлякшца тыповымі; гл. Kurzowa (1983), р. 153.
98 Гл. Smolinska (1983), р. 58.
99 Польск. spotkac si^ = спаткацца.
100 Польск. poddawac sie = паддавацца.
101 Гл. Wexler (1977), р. 140 ff.
fera‘undwwl і wSitk'i cd bill newernimi kriwdnikami (142a5), i wbinilismi tam na zemi wodi drogi dla prechodii azalebi prdstd drogq di i wbinilismi nebo sklepenem i prikricem abi streglo prejsce Setanil (258a6), prilobi pebenc pan bdg na serca tich ktore ne-znajq i ne-wmeia boga nalezc (332a6).
Наадварот, y /w/ на пачатку слова часта паказваецца рэфлекс М > /й/. Тут арабскае пісьмо ўжывае замест зычнай графемы waw = w галосны /й/, які пазначаецца праз alif odzecibi prorbstwa moje i odzecibi ich kaplanstwa izra’ilsk'e i Ubin-go bobe moj sobe udzenbnim (240b8), i prisengali newernici panu bogii sprewedliwq prisengq be-ne-wskresi jich pan bog z-martwich i owSem Uskresi i termin polobi na to sprawedliwij (210b4). Вартай увагі таксама з’яўляецца змена ў прыназоўніку w (y): ne-trimajz nimiprijacelstwa ab odlonbon-se dd domu ipojdq s-tobq ii droge bobbq do medineju™ (11 a5).
Досыць часта мы знаходзім, як у беларускай мове, інтэрвакальны /ю/, які знішчае хіятус: prichodzce do pisma cd zeslal bdg i da nawuk'i prdrock’ij (96b4), azalio nawuce i newinnoscimojej bendq wedzec (185b5).po tim bendzecepowroceni dd boga wjddbmego zawobnich tajemnic i jawno wadomich rebi (155bl). Побач з гэтым y арабскім пісьме хіятус звычайна пазбягаецца альбо праз alif = ’, альбо праз ‘ауп = ' ; такія спосабы напісання з’яўляюцца характэрнымі для гюльскіх тэкстаў: na’Hbilismi-gd remosla warn panceri robic warn dla zaSbicena was dd pripadkow neprijacelsk'ich (261b3), nech warn balwani wad pbmogq jesli odwrocace-se dd па’йк'і mojej (166b8). Прыкметна тое, што мы знаходзім польскія і беларускія спосабы напісання ў блізкім кантэксце: pewne pan bog wjadom jest wdtk'ich tajemnic za’dbnich ci ktore zajzrdsci obmawajq zawobne (153b4).
11.12.	Поўнагалоссе
Тыповай рысай, якая выразна адрознівае беларускую мову ад польскай, з’яўляецца ўсходнеславянскае поўнагалоссе. Паказальна, што поўнагалоссе ў тэксце тэфсіра сустракаецца толькі вельмі спарадычна і пераважна звязанае з абмежаванай колькасцю тыповых лексем.
У дзеясловах гэта звычайна сустракаецца ў strzec (сцерагчы) і sprzeczac si^ (спрачацца) і іх дэрыватах: k’edi prisenbece sterebce-b pilnb prisengi waSej bogii Ubinonej (95a2), dobre ubink’i statebna binilipd tim bojazn bobbq trimali i jemii werili i mbcnd trimali steregli-se i dobre-se sprawowali (95b2), a ci ktore wisteregali-se dagonoww abi-se jim ne-klanali nawrdcili-se dd boga pana (376b5), ci ktore sq blonk'i swoje dd ciidzdldstwa pbsteregali i pdsteregajq (468b6), sq nektore z-lUdzi cd sperebajon-se od wSechmocndsci bobej ne-wedzonc па’йк'і bez dowodii i bez ksengi (265a 1).