Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
дзённай мове, а таксама ў прыродных польскіх дыялектах, наадварот, звонкі Ihl традыцыйна не адрозніваецца ад глухога /ch/6.
Арабскае пісьмо выкарыстоўвае для дыферэнцыйнага спосабу напісання абедзвюх фанем, Ichi і Ihl, адпаведныя графемы. Графема ha = ch рэгулярна ўжываецца для глухойIchi, аграфемаha =h-для звонкайIhl1.
Таксама абодва зычныя, Igl і Ihl, у арабскім пісьме выразна адрозніваюцца графемамі gayn = g і ha’ = h. Тым самым польскі і беларускі тэксты істотна адрозніваюцца нават вонкава. Спірантызацыя Igl > Ihl, для якой маюцца доказы з XIV ст., маніфестуецца на пісьме, прычым у беларускіх тэкстах дамінуе графема ha = h,ay польскіх тэкстах -gayn = g*.
Прыклады напісання глухога зычнага Ichi праз графему ha = ch'. chcalbi (15а2), chiba (17а4), chmura (7а4), choroba (6ЬЗ), chwala (23al), ditch (ІбаЗ), grech (13а5) (15b8), lechk'e (Ha5), nechaj (20b5), pocecha (17b2), sldchac (14b5), zachod (20al), zanechac (19a4). Звонкі Ihl сустракаецца ў тэксце тэфсіра ў шэрагу лексем, якія праніклі ў старапольскую мову з чэшскай, нямецкай альбо грэчаскай моў: (dowete mekkaj ti і Sona twoja w raju i jedzce z nego hpjne (9a2), dla nich na tim swece pohanbene newola (17a4), zhbldowal warn rek'i i zholdowal gwoli warn slonca i mesonc (201 al), k'edi se reklb jim cd to zeslalpan bog wak rekli basni histdrije perSich liidzej (209a2). Побач з гэтым y шэрагу лекссм з усходнеславянскай мовы з’яўляецца звонкі Ihl, які пайшоў ад Igl'. kurhanek (35b6), silnij hospodar powainij cesar (176b3).
Нсшматлікія лексемы i формы, колькасць якіх ледзь перавышае тузін, рэгулярна з’яўляюцца ў сваім беларускім абліччы са зменай Igl > Ihl і іншымі асаблівасцямі, такімі, як усходнеславянскае поўнагалоссе9 і беларускія склонавыя канчаткі: н' najhlibSim'0 dd wSitk'ich pek’el hadije" nazwana (78a8), bo ja zapewne widzalem ogen azali prinose warn s-tamtond z-halawnoju'1 (247b4), bridzce-se od prehaworu i bojce-se pana boga (424a4), preto winidz z jehibtu zapewne ja tobe jest napominaCem (312a4).
Побач з гэтым беларуская змена Igl > Ihl пранікае несістэмна i толькі выпадкова. У наступных прыкладах яна паказваецца ў прыналежным займеннікуjego,
6 Агляд дыферэнцыяцыі Ichi і Ihl, уключаючы ўсходнеі заходнеславянскія мовы, прапануе Urbanczyk (1979).
7 Толькі зусім зрэдку ўжываецца графема ha = ch як рэпрэзентант Ichi. Графемы ha’ = ch і ha = ch адначасова абазначаюць цвёрды Ichi і мяккі Ich'l, а графема ha = h-цвёрды Ihl і мяккі th’/. Мяккія Ich'l і Ih'l у польскай кансанантнай сістэме адыгрываюць вельмі маргінальную ролю і статус іх як фанем няпэўны (гл. Stieber (1973), р. 114, § 87). Наконт графем ha = ch, ha = ch, ha’ = h i gayn = g гл. Лнтоновнч (1968), c. 204-207, 265.
8 Графема gayn = g аднолькава пазначае цвёрды Igl i мяккі Ig'l.
9 Гл. »> 11.12. Поўнагалоссе.
10 Бел. глыбокі.
11 Аід.
12 Польск. glownia = галавешка.
а таксама ў беларускіх назоўніках кніга і год. Аднак характэрна, што, напр., канчатак прыметнікаў род. скл. адз. л. м. і н. р. -ego ніводнага разу не паказвае спірантызацыі: zapewne lilt™ ЫІ takie z-murselow'4 prdrokow k'edi wizwolilismi go i pemju jeho wkitk'ich (368b3), prorok jeho milost'™ modlil-se na chira16 gori k'e'bejsk’ejv' i obadil gebra’ila stemponcego z neba i postrachawSi-se pribeg do domii (474al), dla lechkoserdnosci boliej knihi zeslane to jest koran od pana boga powaZnego mondrego (41 la6), zabawili-se w pebari jich trista hod i wencej jekdo dzewenc lat (232b7), bendq pitac й hreSnich ludzej cd prowadzild was do pekla (475a3), i ne ddwodzil tarhowli anitei prodaii od chwali zik'eru10 bdiSego (283bl), tak dahadem mowili ne-wedzonc (232b2), pan bog uiinil dla was w domach waSich spokojne meSkane i wiinil dla was pddroZnich [s-]skor bidlencich i z-welni katarhi dla lehk'ego nokena (214b5).
3 наступнага прыкладу праз зробленае перапісчыкам выпраўленне становіцца зразумелым, што ён стараўся ўнікаць беларускага Ihl замест польскага ig/'. chcq Zebi rdzlondili medzi boha ga i prdrokow jego (78b6).
Як вызначана, беларуская змена Igl > Ihl, якая пранікла ў польскі тэкст, нерэгулярна рассеяна па тэксце. У некаторых выпадках яна звязана з пэўнымі лексемамі. I, наадварот, ні разу не сустракаюцца гіперкарэктныя формы з графемай gayn =£заместэтымалагічнага/Л/ альбо/c/z/. Таксамаўтэфсіры Ьадсутнічаюць доказы змяшэння глухога Ichi і звонкага lhP\ калі не прымаць да ўвагі варыянтаў слова lekki (лёгкі), якія сустракаюцца ў вышэйпрыведзеных прыкладах: dla lechkoserdnosci (41 Іаб), dla lehk'ego noSena (214b5).
11.3. Фанемы /I/, /I/ i /77
Да пачатку XVI ст. у польскай кансанантнай сістэме ўсталявалася апазіцыя паміж цвёрдым /// і мяккім ІГІ. У XVI ст. у літаратурнай мове адбылося зацвярдзенне ІГІ > ///, а паралсльна гэтаму цвёрды Ш ператварыўся ў Ш (7 walczone)22.
13 Ар. Lilt = Лот.
14 Ар. mursal = пасланнік.
15 Гэты спосаб напісання з’яўляецца адным з зусім рэдкіх прыкладаў ужывання ta = t' замест графемы с = с для напісаня змякчанага lt'l (> /с7).
16 Ар. Ніга’/Hara’ = Хіра назва гары на паўночны ўсход ад Меккі. У пячоры гэтай гары Мухамад, паводле ісламскай традыцыі, атрымаў першае адкрыццё (гл. ЕІ-2).
17 Ар. ka'ba = Кааба.
18 Ар. Gibra'llГабрыэль.
19 Гл. »> 3.3.1. Прыметнік “lekkosierny” (лёгкасардэчны).
20 Ар. dikr = упамінанне Бога; форма працяглай рытуальнай малітвы.
21 Гл. Kurzowa (1993), р. 106.
22 Гл. Stieber (1973), р. 110-112, § 83 84. Гл. Klemensiewicz (1965b), t. 2, р. 98.
У польскай мове крэсаў на ўсходнеславянскім субстраце яшчэ дагэтуль захаваўся мяккі Ч'Р.
У польскіх тэкстах для напісання ўсіх трох фанем ва ўсіх выпадках служыць графема Іат = /, як можна бачыць у наступным прыкладзе на падставе дзеяслоўных формаў zeslalismy, zgorszyl, umieli і chwalic, а таксама прыслоўя tylko\ ne-zes[al_ismi na cebe koran abis zgorkd tilko abisce йтеіі chwalic pana boga (247a5). Пры гэтым адбываецца характэрная амаграфія, так, напр., laska (ляска) і laska (ласка): гйсіі laska jego a w tim on [stal] smok'em i weniem welk'im (126b8), xekl ibrahim1* laska boiia bendze nad tobq (243b5). Гэтае супадзенне ў арабскім пісьме сцірае адрозненне паміж мужчынска-асабовымі і не мужчынска-асабовымі формамі пр. ч.: wiakprichodzili do nich prorbk'i ich z-roznimi ciidami ale dni ne-bili weroncimi tim prorbkom (126bl), abi ne-kochali-se w tim swece dilki waSi (14a3).
Дзеяслоўны канчатак 3 ac. м. p. адз. л. пр. ч. -I у польскіх тэкстах даволі паслядоўна пішацца праз lam = Р: wolal boga swego wolanjom milboncim (240b3), skont bendze mne sin bo ne-tikal-se mne bldwek menSbizna (241b6), jeziis rekl pewne ja sliiga bbzzij dand mne ksenga i wbinil-mne prorok'em i wbiml mne swentim gdzekolwek bende i prikezal mi ubic (242a2), ten ‘isa sin merjemin16 ze-slowa narodzil-se boZZego (242a6).
У беларускай мове ў ходзе білабіялізацыі /// у канцы слова або перад зычным у дзеясловах пр. ч. 1-3 ас. адз. л. м. р. адбываецца змена канцавога Ш > /й/27. У арабскім пісьме гэтая змена робіцца відавочнай, таму што для названага дзеяслоўнага канчатка рэгулярна ўжываецца графема waw = w28. Для беларускага цвёрдага /// і мяккага НЧ у арабскім пісьме рэгулярна ўжываецца графема Іат = /. Некалькі прыкладаў ужывання графемы waw = w для ІйІ у беларускай мове з кітаба К: сетпд bilo ‘obi swatldsci ne-widzeli kuri ne-peli
23 Гл. Stieber (1973), p. 110: “It has remained palatalized only in the language of the borderlands: [Fas], [1‘ubic] like’’.
24 Ap. Ibrahim = Абрагам.
25 Прынамсі з канца XVII ст. розныя спосабы напісання 3 ас. адз. л. м. р. у пр. ч. то праз waw = w, то праз lam = / з’яўляюцца крытэрам для адрознення беларускіх і польскіх тэкстаў. Аднак гэтыя спосабы напісання ў тэкстах кітабаў часта змешваюцца. Спосабы напісання праз Іат = / можна ацэньваць як польскі ўплыў. Параўн. Wexler (1973), р. 46.
26 Ap. ‘Isa Ibn Maryam = Ісус, сын Марыі.
27 Гл. Wexler (1977), р. 165. Параўн. de Bray (1980), р. 235.
28 У гэтай функцыі ў ранніх беларускіх тэкстах побач з графемай waw = w часта сустракаепца графема Іат = /. Спосаб напісання праз waw = w, аднак, неўзабаве перамагае і ў канцы XVII ст. робіцца правілам (гл. Антоновнч (1968), с. 201). Графема waw = w таксама выкарыстоўваецца, каб адлюстраваць на пісьме білабіялізацыю, г.зн. пераход //, vl > ІйІ у закрытым складзе ў пазіцыі перад зычным, а таксама lu, vl > ІйІ у прыназоўніках і прэфіксах. Параўн. »> 11.11. Змяшэнне Iwl і ІйІ ў канцы слова, інтэрвакальны Iwl (й); гл. таксама Wexler (1977), р. 165; Антоновнч (1968), с. 199 204; Lapicz (1986), р. 137, 144-145.
sabak'i ne-brechali doig ikow wecer wejew cemno bild rdzumew kto sudnij dzen nastaw meii sefa i merwa29 chadziw misled meii jich stajaw ‘a zemli ‘a nebesach misliw mod boiej dziwowaw-se miiwilem ie to mocnij prawdziwi pan jak stwariw zemlH i nebosa nd pawetru K(87bl-4)30.
У тэксце тэфсіра такія беларускія дзеяслоўныя канчаткі з графемай waw = w замест lam = I вельмі рэдкая і маргінальная з’ява: kto se iidaw w te droga ne-bendze strachu nad nim (9a7), pewne nalezlismi to co obeciwal nam bog nak wkitko prawdziwe tei wi d-nalezlisce co deklerdwaw bog wak (120b7). Усеагульнае ўжыванне прошлага часу з графемай lam = I з’яўляецца праявай намеру перапісчыка пісаць па-польску, а не па-беларуску.
На існаванне мяккага ІГІ у кансанантнай сістэме польскага тэксту тэфсіра непасрэдна ўказваюць спосабы напісання, пры якіх, напр., прыназоўнікі z і bez пішуцца ў сваёй палаталізаванай форме з мяккай графемай zay = z замест цвёрдай dad = z: wprowadzl nas pan bog dd raju z lUdzmi dobrimi swentimi (94b2), prispdri td dla nego prisporenem mnogim biz li^bi (32b8)31.
11.4. Фанемы/r/,/г/і/г, s/( Izl у XIX ст. яшчэ не была завершана34. Акрамя таго, на падставе беларускага субстрату ў польскай
КНІГІ ОНЛАЙН
