КНІГІ ОНЛАЙН

Альфуркан татарскі

Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага

Паўль Сутэр

Выдавец: Тэхналогія

Памер: 530с.

Мінск 2009

190.87 МБ

Мы пастаянна сустракаем для камбінацыі Iskl таксама мяккія спосабы напісання , якія не засноўваюцца на рэгрэсіўнай асіміляцыі, а могуць тлумачыцца толькі як спосабы напісання па аналогіі: musulmanska (17Ь4), z-wojskami (ЗЗЬб), і ne-jest pri wakej grbmadze anitei pri gromadze kjafirskojj’' (78a5), bog jest swjatldscq nebeskq i zemskq (283a3), ne-chbdzce na zemi Salberskb latrowsko (300b7).
адбылася тыповая беларуская змена роду ніякі > жаночы gazeistwo > gazeistwa, што робіцца відавочным праз камбінацыю з прыметнікам у месным склоне жаночага роду bedrejsk'ej, утвораным ад арабскага тапоніма Бадр (гл. »> 13. Змена роду). Выраз na gazejscwe bedrejsk'ej = у Бадрскі.м ваенным паходзе з’яўляецца эгзэгетычным дадаткам да ар. тэксту Q(59:15): {ka-matali lladina min qabli-him qariban daqu wabala amri-himwa-la-hum ‘adabun alimun} = (літаральна) “Падобна тым, xmo da ix нядаўна паспрабаў згубнасць сваёіі справы, і ім нясцерпныя пакуты”. Гэтае тлумачэнне ўказвае на бітву пры Бадры 624 г. Параўн. з гэтым камснтар у Тафсіры Аль-Джалалайн да Q(59:15): “{kamatali lladina min qablihim qariban) bi-zamanin qarlbin wa-hum ahlu Badrin mina 1-muSrikina” = {Падобна тым, хто перад імі нядаўна}у нядаўні час гэта тыя людзі Бадра, якія былі язычнікамі.
59 Ар. Makka = Мекка.
60 Ар. kafir = нявернік.
61 Ар. kafir = нявернік. (Наконт бел. канчатка -oj гл. »> 14.1.15. Месны склон адзіночнага ліку жаночага роду.)
Такія асіміляцыі ў гукавой групе /sk'/ > /s'k'/, якія лічацца ў дачыненні да літаратурнай мовы субстандартнымі, апісваюццамногімі даследчыкамі польскай мовы крэсаў62. Асіміляцыі ў гукавой групе /sk'/ > /s'k'/ праяўляюцца як у рукапісе L, так і ў рукапісе I. Рукапіс U, наадварот, паказвае змякчэнне /sk'/ > /s'k'/ толькі як выключэнне.
11.5.3.5.	Асіміляцыя дэнтальны > альвеалярны і дэнтальны > білабіяльны
Сярод іншых абумоўленых артыкуляцыйным становішчам асіміляцый, якія не належаць да карэляцыі цвёрды : мяккі, дамінуюць прыпадабненні паміж дэнталыіымі і альвеалярнымі зычнымі. Асіміляцыя дэнтальны > альвеалярны вельмі часта сустракаецца ў фанеме Izl. Тут звычайна дамінуе прыназоўнік z, а таксама зычны /г/ у прэфіксах z-, roz-: jeslibi chcal kerac pan bog Hid wedlUg zlosci ne-zastawilbi na zemi nic ii itiwolow^ (212a7). winidze ii iiwotdw jich mdd roznich koldrdw w tim jest lekerstwa i poiitek liidzem (213аб). Пры гэтым такі від асіміляцыі часта паказваецца разам з прыпадабненнем звонкі > глухі, /z-с/ > /s-с/ > /s-с/: a k’edi гйсііі lask'i oterowali дёі liidzem i welk'ij strach zadali jim bo koidego laska bila weniem i priSli S-barodzejstwam welk'im (127a7), S-bego (29a 1), rekli I hutf* co i S-біт prikedles jak'je65 maS ciida (175a6), rdS(epi-se nebd na dwoje dla stonpena anjolow (437a3).
Асіміляцыя дэнтальны > білабіялыіы мае мссца ў гукавых групах /пр, пЫ > /тр, mb/ і часта сустракаецца пры расчэплснай артыкуляцыі насавых /ц/ > /оп/ і /^/ > еп/'. skompstwa (36Ь8), stompi (34al), wistempek (39а2), zomb za zomb (89а7)66.
11.5.4.	Асіміляцыі са спрашчэннем кансанантных груп
У выніку асіміляцыйнага працэсу часам адбывасцца спрашчэнне кансанантных груп альбо выпадзенне асіміляваных зычных. Наступныя прыклады ахопліваюць тыповыя для тэксту тэфсіра з’явы: lz-zl > lz-zl > /z/: пе-ідпёсе-se [z] Sonami (25a2); /zs7 > Iss 7 > /s’s’/> Is 7: [z] swjadkow (38b4); ld-tl > lt-tl > ltl\ uwolnice-se d[d] tej triidnosci (26аЗ). Кансанантная rpyna/tZs/y прыметніку ludski праз асіміляцыю звычайна пераходзіць у афрыкату /с/, што адлюстроўвасцца праз напі-
62 Гл. Kurzowa (1985), р. 87: “W pozycji mi^dzy dwiema spolgloskami mi^kkimi spirant s otrzymuje mi^kkosc w przyrostku -ski: parisk’i, Bil’insk’i, polsk’i, po spolglosce twardej zdarza si? rzadziej, np. Iwousk'i i w ogole cechowal wymow? osob nieksztalconych. [...] / Przyklady takiej wymowy notuje T. Lehr-Splawiriski: Wzajcmne wplywy polsko-ruskie w dziedzinie j?zykowej, s. 113”. Параўн. таксама Stankievid (1952), c. 68 -70; Stang (1935), p. 37; Lapicz (1986), p. 141.
63 Гл. »> 11.13. Падваенне зычных.
64 Ap. Hiid = Гуд (арабскі прарок).
65 Спосаб напісання празya’ —jy пазіцыі пасля мяккага Ік'І нехарактэрны.
66 Гл. »> 10.5.1. Насавыя галосныя ў сярэдзіне слова.
санне се = с: tdst > Itsl > Id', lucka (21b2). У наступным прыкладзе адбываецца спрашчэнне кансанантнай групы Idel > ttet > tch do^wadil (18а2)67.
I наадварот, у асобных выпадках асіміляцыйныя працэсы адбываюцца ў выніку спрашчэння кансанантных груп. Звычайна спрашчэнне Istn'l > Isn't выяўляецца разам з асіміляцыяй Isn't > ts'n't у шэрагу лексем: pan bog wa$ zgiibi neprijacol waSich i chce udinic naniesnikami krolami was na zeml (128a5), ne-trimal sobe sina ani-jest jemii kolego iidensnik'em nicht w krolewstwe jego (287b6), pdsnik posnikajonce menSdizni i pdsnik posnikajonci newjesti (343a3).
11.6.	Асінхронная артыкуляцыя ў палатальных білабіяльных
Ужо для сярэднепольскай мовы была выяўлена расчэпленая біфанемная артыкуляцыя мяккіх білабіяльных /р’, b',v’ ,mj \ tf’t, якая і сёння з’яўляецца прыкметай гутарковай мовы і дыялектаў68.
У тэксце тэфсіра гэтая біфанемная артыкуляцыя маніфестуецца праз асаблівы спосаб напісання. Пасля графемы для лабіяльных ре = р, ba = b, waw = w, тіт = т абоfa =/дадаткова пішацца графемауа’ =j як паказчык расчэпленай палатальнасці . Пры гэтым графема уа’ = j знаходзіцца ў спецыяльнай лігатуры з alif diacriticum = a 69. Гэты спосаб напісання асабліва распаўсюдзіўся ў сувязі з ляхіцкай перагаласоўкай™. Зразумела, ён ўжываецца не зусім паслядоўна. Так, напр., часта здараецца, што перагаласоўка не перадаецца на пісьме побач з адасобленым tjt альбо расчэпленая артыкуляцыя змякчанага білабіяльнага не паказваецца на пісьме.
Спосаб напісання з лігатурайуа’ + alifdiacriticum =уаў тэксце тэфсіра асабліва часта можна назіраць пасля /w7: bo k'edi swjdstuia jednemil z-was dzewdinq urodzonq wesolosc twari jego zmeni-se i Sderni on bendze pelen gnewu na iona i tajic to bendze od lUdzej ze-zlosci swej w tim o dim swiastowanij i bendze mislil cd dinic di-chowac jqpodmdrdnc glodem di-tei zakopac w zemja ale wedz zapewne i muchemmedu jak'e to zle rozsdndk'i jich (212a3)71, chwala bogu panu wSitk'ich swjetow (370a2), albo ne-priXla warn wjadomosc tich ktore pred wami pogineli lud
67 Характэрным з’яўляецца адлюстраванне гэтых працэсаў у розных рукапісах у рознай ступені. Этымалагічны спосаб напісання выкарыстоўваецца ў рукапісе I daswaddil І(18а2), тым часам як рукапіс U паказвае асіміляваны спосаб напісання; doswatdil U(18a2).
68 Гл. Mazur 1993, р. 217-218: “Выявілася, што як у гутарковай мове, так і ў большасці дыялектаў замест палаталізаванага лабіяльнага зычнага артыкулюецца біфанемнае гукаспалучэнне: лабіяльны зычны + j (/pj/, /bj/, /ф, /vj/, /mj/), за выключэннем пазіцыі перад галосным і”.
69 Параўн. Антоновнч (1968), с. 152. Параўн. таксама Stankievic (1952), с. 24, які ў спосабах напісання праз ya’ + alif diacriticum =jd бачыць адлюстраванне дыфтонга.
70 Гл. »> 10.6.1. Ляхіцкая перагаласоўка.
71 Гл. Q(16:57).
nuchowi72 і ‘adowi71 і semiiddwi74 (198а4), ne-zabijajce go azali ie Upbiitkiije nas abo otrimami go za sina bo dni ne bili wjadorn i cd td jim prinese (310b8), i zemja nagbtowana dla bojaznikow ci ktdre off aril jq datek z-dobrij woli (52a6), pricisnelismi obiwatelow tich mjast napascami i bedami (125b8), i bjada moja k'edi bim zapewne poked na swjat powtore (380b5). Побач з гэтым заўсёды знаходзяцца спосабы напісання, якія не паказваюць ні біфанемнай артыкуляцыі білабіяльнага, ні перагаласоўкі: rekli aj beda пака na nas zapewne mi zgrekili zblbndzili (465a2).
11.7.	Змяшэнне/г'/з/з/і/хУз/?/
У тэксце тэфсіра досыць часта можна назіраць змяшэнне фанем Iz7 з /z/ і Zs 7 з Is/. У той час як фанемы Iz7 і Zz/ выразна супрацьпастаўляюцца праз ужыванне графем zay = z\ze = z, адрозненне паміж фанемамі Is7і 1stу арабскім пісьмс незаўсёды яснае. Змякчаны Is'/ перадаецца альбо праз sin = s, альбо праз ta = s. Гістарычна мяккі Is/ рэпрэзентуецца звычайна з дапамогай ірафемы sin = s. Існуе небяспска блытаніны графемы ta = s з sin = s, таму што абедзве графемы пішуцца з трыма дыякрытычнымі кропкамі зверху. Пры нядбайным напісанні асноўных формаў графем ta = s з sin = s дакладнае адрозненне іх часта немагчымае.
У наступным прыкладзе графема zay = z для змякчанага Iz7 знаходзіцца на месцы графемы ze = z для гістарычна мяккага Izl: potrosnisobe galonz75 z-fiinikami posipon-se na cebe ddjzrale fiinik'i (242a4), gdi stala roznica76 dd nich sliSeli slowa boie (12b4). У гэтым i аналагічных спосабах напісання, магчыма, мае месца толькі пісьмова-тэхнічная блытаніна абедзвюх графсм, zay = z і ze = z, таму што абедзве графемы адрозніваюцца толькі колькасцю дыякрытычных кропак77.
На падставе вьтключна арабскага пісьма з наступнага прыкладу дакладна не вынікас, ці мае мссца толькі нядбайнас альбо свядомае напісанне: аі k'edi casno jim bila zemje ie ne-meli Sirok'ego meskana™ (158a7), za koidim cildem spisneli bardzej i zostali lildem greknim (128b3), ne-wedzq newerni k'edi majq bic wskrekenm79 (208b7).
72 Ap. Nuh = Ной.
73 Ap. ‘Ad = Ад гэта назва старажытнага арабскага племя, якое часта згадваецца ў Каране.
74 Ap. Tamud = Самуд (імя ўласнае).
75 Польск. galqz = галіна.
76 Польск. rdznica = розніца стаіць тут як пераклад ap.farlq = група, частка, партыя. Польскі пераклад праз розніца трэба разумець як рэфлекс шматзначнасці арабскага кораня frq, які мае асноўныя значэнні разлічаць, аддзяляць, разлучаць.
77 Персідская графема іе = і была ўтвораная ад арабскай графемы zay = і праз напісанне трох дыякрытычных кропак над асноўным знакам.
78 Польск. mieszkanie = жыллё.
79 Тут таксама звяртае ўвагу рэдуплікацыя /п/; гл. »> 11.13. Падваенне зычных.
Тыповае змяшэнне фанем /z7 і Izl альбо /s7 і /si рэгулярна выступае ў шэрагу лексем, напр. zrddlo (крыніца), slub (шлюб), jesli (калі). У слове zrddlo дзякуючы спосабу напісання праз графему ze z выразна паказваецца гістарычна мяккі Izl замест /z7, што ўказвае на рэфлекс */zr7 > /zr/80: ej jak wele zastawil dd ogrodnich redej i dd irodl wodnich (407a2), Udinil bog twoj pod tobq Zrddlo wodi (242a3), cekq spod nich irodla wekii’ista (325a7), wriicajce Sonam swojim wand Sliibne (60a3), ciidzdldZnica newasta nech Slubu ne-bere tilko cudzoloZnika menZbizna albo newernich pagan (279a8), rekl Se'ib^ zapewne ja chce Zebirn tobe poSliibil is-tich dwuch сйгек mojich jedno (312b7).