Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
poszanowanie (пашана): taka laska i poSonowane ddpana boga (68b8).
У сфсры ненаціскнога этымалагічнага lei характэрныя ваганні паміж формамі з аканнем ІеІ > ІаІ і гіперкарэктным ІоІ. Такія гіперкарэктныя формы ясна паказваюць на панаванне няўпэўненасці адносна якасці ненаціскных галосных.
Даволі часта такія ваганні з’яўляюцца ў суфіксе -ек. як у назоўніку pozytek (карысць, выгада), zamutek (замяшанне)182 і uczynek (учынак): Hi-ne-widzeli oni ie-pewne pan bog rbspostarl i poiitdk dla nich (329b7), chcelibi-se wrocic w neddwarstwo poneslibi ten zamiitak i newernbsc (340a7), koidij uiiinak z-natHri jich pochodzi (227b3).
Як адзіночны выпадак i, верагодна, як арфаграфічная памылка павінна разглядацца наступная форма дзеяслова 2-й ас. адз. л. пр. ч.: priXlo do was pisma naSe pre td zapomnalos jq (255a2). Некалькі часцей з’яўляюцца ў гэтай дзеяслоўнай форме выпадкі акання: a k'edi Ulepilas z-glini jakq per sone ptaka [...] i nadchneles w negd i standi ptak'em (97b5).
179 Магчымая таксама аналогія з беларускім затаіць / затойваць.
180 Гл. »> 10.4.1. Закрыты /а/. Параўн. Strutinski (1993), р. 51.
181 Ар. ‘агЗ = трон.
182 Польск. zam^t; бел. замяшанне.
- czerwony zloty (чырвоны злоты): sq nektbre z-liidzejpismennich iidow i grekow tak'i cd jesli powerid mil sentar zlota derwbnich zlbtich dzesenc tisencej wijsci-se tobe a z nich tei jest' co jesli poweriS mil jeden denar dbrwbnij zlbti ne odda tobe tilko i dstawidne bendzeS stal ziskitjbnc a to za chelal'n meli dla tego ie mowili nimaS jim nad muchemmed-dikbm drogi ziskbwac i jawne mowq tego nemak w t'ewrit'u'M a na boga kladq klamstwa a i sami wedzq de nemak w pisme (46b7)185.
- mesjasz (месія): pewne k’efirmi™6 stall te ktdre mdwilipewnepan bog ten masijaS ‘tsd sin merjemin™ (93a2), pewne zabilismi mosi/ata ‘isa jeziisa sina panni mariji pbsla boiego ale ne-zabili go dni we kali go (79b3).
- coczewica (сачавіца): sbdbwici i cibtili i sodawici (Ha5).
- zeslac (саслаць): pewne mi zbslalismi na cebe koran zeslanem (4ПЫ).
- prezbiter (прэсвітэр): pretd zbstane prezbitbrem jawnb bendze modlil (395a4).
10.10. Змяшэнне галосных /а/, /е/ \ /о/ пад націскам
3 прычыны акання і ўтварэння гіперкарэктных формаў, а таксама scriptio defectiva галосных ІаІ і ІоІ толькі праз fatha = е адбываецца змяшэнне галосных /а/, /о/ і /е/ не толькі ў ненаціскных складах, але часам таксама пад націскам, што даказваюць наступныя прыклады: welndsc (13а4), wejska (33b8), do zemi itradzejnej (275а4), ne-bendq skriwdzeni u spasenach swojich w zednej redi (244b7), i pbdnesli-se ne-chcbnc prijbnc lmanKi w gerdbsc welkq (470a 1), bb pan bdg jest ktbrij udinil dla was bidlenta dla wsedena№9 na nich i jazdi ddnichprendk'ej (389b6). У назоўніку szatan на працягу ўсяго манускрыпта галосны /а/ пад націскам рэгулярна пішацца scriptio defectiva толькі праз fatha = е\ detan (9а 1) (9аЗ) (22Ь4) (27Ь4) (36Ь7) і г.д. Такія спосабы напісання можна было б тлумачыць як рэфлекс рэдукцыі ненаціскнога /а/ > /е/, калі б тут можна было дапусціць іншы націск, чым польскі на перадапошнім (параксітанічным) складзе.
183 Ap. halal = дазволены, дазволенае.
184 Ap. tawra = Тора.
185 Q(3:75): “Сярод людзей Пісання ёсць такія, што калі ты даверыш ім кінпіар. то яны вернуць яго табе (самахопьі А ёсць сярод іх і такія, што, калі ты даверыш ім дынар, то яны вернуць яго табе толькі тады, калі ты будзеш доўга стаяць над імі”.
Цікавым з’яўляецца ў тэксце тэфсіра ap. qintar = “назбіранае багацце”. У перакладзе ap. qintar перадаецца польск. senior = centnar / cetnar = “цэнтнер”; а апошняе інтэрпрэтуецца як “цэнтнер золата” (cetnar zlota). Наступны тэкст экзегетычна парафразуецца: “czerwonych zlotych dziesi^c tysi^cy wyjsci si^ tobie” (10 000 дукатаў ён вяртае табе). Такім чынам, цэнтнер (50 кг) золата прыраўноўваецца да 10 000 дукатаў (czerwonych zlotych). Было б цікавым больш грунтоўна даследаваць гэтыя коштавыя суадносіны, дадзеныя як каментар, у гаспадарчым кантэксце XVI ст.
186 Ap. kafir = нявернік.
187 Ap. ‘Isa Ibn Maryam = Ісус, сын Марыі.
188 Ар. ітап = вера.
189 Польск. wsiadanie = пасадка. Наконт перагалосоўкі гл. 10.6.1.
У беларускім слове kajata (пакаянне)190, вельмі верагодна, можна зыходзіць з беларускага націску на канцавы /а/. Спосаб напісання праз fatha = е сустракаецца ў першым пераднаціскным складзе, у якім аддаецца перавага такому рэдукаванаму спосабу напісання: і zgrekil adam bogii swemti i zblondzil potim wibral-gb pan bog i dal kajete na nich i naprowadzil jich na droge (254b5).
Далей звяртаюць увагу выпадкі напісання галоснага /е! праз alif+fatha = а'. wa on co ma bic (34b5), aj jak wale pogubilismi pred mek'k'ejsk'imi'9' ludzmi z-roznich wjar (247a2), i warn od boga to cd ne-wece wi (122b5), anitei warn za’ddne skritosc anitei mbwe warn ie jest anijol ja (103b2)192.
Побач з гэтым таксама знаходзіцца відавочная інтэрферэнцыя з беларускім субстратам. Польскі прыметнік doczesny (часовы) рэгулярна з’яўляецца, напрыклад, у рукапісе L у форме doczasny, якую трэба разглядаць як лексічную інтэрферэнцыю з беларускай мовай: dodasnij (29а2), na tim swece dobasnim йтгеті (410а4)193. У прыназоўніку przeciw (супраць), які паказвае ў беларускай мове шматлікія варыянты (проці, проціў, прэці, прэціўў", у рукапіс таксама пранікае беларускае гучанне: predq prpciw kseng (23а8), idq prendko prdciw mojieSa (250b4).
У такіх выпадках, як, напр., пасіўны дзеепрыметнік прошлага часу “oznajmione" існуе, аднак. анамалія. якая звязана з польскай перагаласоўкай: oznajmene (32а1).
10.11. Змена /е/ > /о/ ў канцы слова
Сляды велярызацыі let > ІоІ ў канцы слова, што з’яўляецца тыповым для паўднёва-заходняга дыялекту беларускай мовы'95, часта сустракаюцца ў тэксце тэфсіра ў шэрагу лексем: serce (сэрца), miejsce (месца), slonce (месца) альбо jeszcze (яшчэ): rekl ibrahim'96 tak jest were tilkoi lipej-bi-se uspokojild serco moje (35b5), ten ocenii grechem serco jego (39a5), tedi ta dobroc ma bic i na tim swece i na теікапй weinim jeSie lepSa aj jak'e jest mejsco dobre dla bojaznikow boiich
190 Наконт фразеалагічных дзеясловаў, утвораных з бел. kajata, гл. Suter (1993).
191 Ар. Макка = горад Мекка.
192 У апошнім прыкладзе спосаб напісання для wiem (ведаю) мог знаходзіцца пад уплывам займенніка warn, які ідзе ў непасрэдным кантэксце, і быць патлумачаным чыста тэхнічнымі прычынамі (пралепсіс).
193 Гл. Kurzowa (1993), р. 349: “Na tie j^zyka literackiego XVIII i XIX w. doczesny ‘chwilowy’ stanowi na kresach polnocnych archaizm semantyczny utrzymuj^cy znaczenie wspolnie z j^zykiem bialoruskim w ktorym dacasny znaczy ‘krotkotrwaly’.” Параўн.: Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча, т. 2, с. 32.
194 Гл. Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча, т. 4, с. 115.
195 Гл. ДАБМ № 17.
196 Ap. Ibrahim = Абрагам.
raj ‘edenm wnidq tarn cd ceknq ze-spodku jego rek'i dla nich tam cd sami zachcq tak wlasne placi pan bog bojaznikom (209b6), i dla tich ktore ne‘uwerili w boga swego menka pek'elna d jak'e zle mejsed jim nagotowana (462a5), on stworil dla was rozne bidlenta dlbo ne-widzice jako stworil bog sedmi nebos sklepbnd jedno na driigq i HCinil mesonc w nich swjatlem i HCinil sloncb chodzonce swecq (470a6), gdi na mne klamac bendzece preto tak klamali k'ilka Hmmet'owl9g swojich imamowm jekdo pred wami (321a5), do war! ne-priSlisce ale tebisce mowili zdrbwim sercem i Stirim iesmi musulmane bo ne-wstonpil Iman200 jekbp w serca wake (424a7). Але таксама тыповым з’яўляецца ўжыванне рэгулярных формаў: ddlondila sa od liidzej swojich na mejsee jedne ku wschodu slonca i Ubinila sobe od innich zapiina (241b3).
197 Ap. 'adn = Эдэн.
198 Ap. umma = супольнасць вернікаў.
199 Ap. imam = той, хто моліцца наперадзе; імам.
200 Ар. ітап = вера.
11. КАНСАНАНТНАСЦЬ РУКАПІСУ
11.1. Сукупнасць зычных фанем
На беларускім субстраце польская мова Вялікага Княства Літоўскага набывае адрозненні ў некаторых зычных фанемах, якіх нельга знайсці ў літаратурнай мове.
Інвентар зычных фанем польскай літаратурнай мовы на мяжы XVIIXVIII стст. уключае /р, p’,b,b t, d, k, k’,g,g c, c dz, dz c, dz,f, f’,v,v s, s ’, z, z’, s, z, ch, m, m’,n,n r, I, l,jP, г.зн. 35 зычных фанем.
Беларуская кансанантная сістэма ў прынцыпе ўжо ў XVI ст. мела склад, які існуе і сёння: /р, p',b,bt, d, к, к (g), (g ’), с, с (dz), dz с, (d,), (J), (f),v,v s, s’, z,z ’, s, z, ch, ch h, h',m,m ’, n, n r, I, l’,jP. У беларускай мове налічваецца 32 фанемы. Шэсць дадатковых фанем /g, g’, dz, dz,f,f’/ патрапілі ў фаналагічную сістэму беларускай мовы праз запазычаныя словы, пераважна паланізмы.
Для зычных фанем польскай мовы паўночных крэсаў на працягу XVII-XVIII стст. можна вызначыць наступны інвентар: /р,р’, b, Ь’, t, d, к, к’, g, g’, с, с ’, dz, dz', с, d,,f f, v, v s, s z, z ’, s, z, ch, h, m, m’, n, n ’, r, r, t, Г, jP. У параўнанні з польскай літаратурнай мовай на падставе беларускага субстрату вызначаюцца наступныя адхіленні: 1.) адрозненне глухога Ichi і звонкага Ihl', 2.) наяўнасць змякчанага НТ, 3.) запавольванне ў развіцці змякчанага Іг’І > ІгІ > lz, si альбо нават зацвярдзенне Іг'І > ІгІ паводле беларускага ўзору.
11.2. Фанемы /ch/, /h/ і /g/
Звонкі Ihl у польскай мове Вялікага Княства выразна адрозніваецца ад глухога Ichi. Гэтае адрозненне абапіраецца на субстрат беларускай мовы, у кансанантнай сістэме якой фанема Ihl, што ўзнікла шляхам змены Igl > IhP, сустракаецца вельмі часта5. Адрозненне глухога Ichi і звонкага Ihl сёння лічыцца нормай у польскай мове высокага стылю, а таксама ў мове тэатра. У польскай што-
1 Гл. Stieber (1973), р. 112 -114, § 86. Наконт інвентару польскай кансанантнай сістэмы ў XV ст. гл. Stieber (1973), р. 55: /р, р’, b, Ь’, t, d, к, g, с, с’, dz, dz’, с, dz,f f, v, v’, s, s’, z, z’, s, z, ch, m, m', n, n’, r, f, I, I Ijl.
2Гл. Wexler (1977), p. 177.
3 Гл. Smolinska (1983), p. 61-62.
4Гл. Wexler (1977), p. 97.
5 Гл. Stieber (1973), p. 144 145: “Moreover, under U and Br influence the speech of the borderland Poles acquired a new phoneme: h, the voiced counterpart of their voiceless x. They pronounced it (and sometimes still do) in loanwords from U or Br like halas ‘noise’, holota ‘rabble’, hreczka ‘buckwheat’, hodowla ‘breeding’, hulac ‘revel’, etc.”
КНІГІ ОНЛАЙН
