Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
10.6.2. Польская перагаласоўка
Таксама ў польскай перагаласоўцы /'е/ > Го/ ў тэксце тэфсіра з’яўляюцца фанетычна заканамерныя формы: anjoldwe wnidq do nich ze-wSitk'ich bram i fort (120a7), pomrq dd duchii tego ognistego bliskana ci cd w nebosach i ci cd w zemi (381 bl), wijachal karUn91 dd liidzej swojich w ozdobe strojnej na balem miile zloto sodlo (318a8), mowili i merjema9* pewne zlij Minek UHindajs] i" sostra hartinowam ne-bil ocec Hlowek'em zlim (242a8), wiSedl zek'erja10' na liidze swoje z-oltarow oznajmil jim napisawSi palcem na zemi chwalca boga rand i weHor (241a6), k'edi swjastHjqjednemii z-was dzewHinq lirodzonq wesolosc twari jego zmeni-se i SHerni on bendze pelen gnewu na Zona i tajic to bendze dd liidzej (212a3).
У дзеяслоўнай парадыгме цяперашняга i прошлага часу чаргаванне І'еІ: Го! звычайна з’яўляецца ў карэктным з пункту гледжання фанетычных законаў размеркаванні: ne-prinese tobe poiitkH (18al), rekl fera‘Hnm prines to i mojieS
95 Гл. Klemensiewicz (1965a), p. 82. Параўн. Kuraszkiewicz (1981), p. 57: “Наадварот, з помнікаў і цяперашніх гаворак, перш за ўсё мазавецкіх, вядомыя формы без перагаласоўкі, звычайна пасля лабіяльных зычных, у той час як цяперашняя літаратурная мова мае формы з перагаласоўкай, напр. wiedro, kwiet, niewiesta, ofiera, piestowac, dowiedowac si^, powiedac, odmietowac".
96 Ap. Yahya = Ян.
97 Ap. Qarun = Каран.
98 Ap. Maryam = Марыя.
99 Размова ідзе пра клічную часціцу і (о!), а не пра злучнік і.
100 Ар. Нагйп = Арон.
101 Ap. Zakariya = Захарыя.
102 Ap.fir'awn = фараон.
jesli-s-ti jest dd prawdziwich (295a3), prinoson jq anijolowe (33b2), ja zapewne widzalem ogen azali prindse warn s-tamtond z-halawnoju (247b3), bn bil prawdziwim prorok'em i pbdneslismi onego na mejsce wisbk'e dd raju (244Ы), staid cebe Zebis poSedl i prinosl elide spod zemi albo drabina dd neba iprinoslbis Um cilda ne uwerq (102a3), ne-zwedli was i ne odwedli dd domu bbitegd chramu (82a8), i zwodl-jich Setan (9a3)103.
Чаргаванне I'el: I'ol аднолькава праяўляецца ў карэктным з пункту гледжання фанетычных законаў размеркаванні ў розных формах унутры склонавай парадыгмы: naprawadzem (10а7) versus naprawadzonimi (21аЗ), mow I muchemmed pewne zabronone ml Zebim ja mjal sludic i klanac-se tim bogdm ktorim wl modllce-se (104a5), po tim wl znowa wrocace-se dd swich bogow zmislonich (105a4). У назоўным склоне мужчынска-асабовага множнага ліку пасіўнага дзеепрыметніка прошлага часу звычайна з’яўляецца першапачатковае гучаннс бсз псрагаласоўкі: nawroceni (7а4). naprowadzeni (19bl), zwedzeni (15b4), wizwolenl (25а8). Як выключэнне трапляюцца гіперкарэктныя альбо заснаваныя на аналогіі формы з перагаласоўкай: takowi lUdzi potenponi (28b4).
Тыповымі прыкладамі адхіленняў ад польскай псрагаласоўкі з’яўляюцца beronc (14b4), oznajmene (32а1), регйпі (7а5) (7аб). periindw (7а5). Для гэтых формаў бсз перагаласоўкі зноў характэрная пазіцыя пасля лабіяльных зычных, як пры ляхіцкай псрагаласоўцы.
У наступным прыкладзе на падставе пісьма і кантэксту не зусім ясна, якая форма маецца на ўвазе. Тут можна дапусціць адзіночны лік ziele ці ziolo з аканнем у канцы ziela / ziola альбо множны лік ziola. Тады, зразумела, у формах ziolo /ziola мае месца адхіленне ў перагаласоўцы: wzenla zemjdk'wjat і bzddbijej і pri'ozddbila sa paSna i zela (162b2). У другім кантэксце знаходзяцца фанетычна заканамерныя формы з перагаласоўкай: wiprowadzami bnq wodq rozma’itq paSne i zola roznich kolorow w roznosci tich zojjest priklad llidzem (249b7).
Фopмыneprijacelmi(9а4')(35а2'),tak-te^utinilismikd^demйprdrdkuneprijqcelmi Setanow (ПОаб), верагодна, знаходзяцца пад беларускім уплывам (параўн. бел. прыяцель з польск. przyjaciel. наз. скл. множнага ліку przyjaciele', але род. і він. скл. мн. л. przyjacidl, мн. л. твор. скл. przyjaciolmi) альбо захоўваюць архаічнае гучанне. У такіх формах, як neprijacelmi, у пазіцыі перад мяккім //7 з’яўляюцца карэктныя з пункту гледжання фанетычных законаў формы без перагаласоўкі. Наадварот, перагаласоўка выразна і рэгулярна з’яўляецца ў род. і він. скл. мн. л. у пазіцыі перад цвёрдым /I/: pewne ja widze cebe i prijacbl twojich w blendach jawnich welk'ich (106a7), pewne Setani natichajq diichem nedistim
103 He трэба блытаць з перагаласоўкай чаргаванні е : о (? : q) у дзеясловах на -qc: abd ci-widl ddрапа bdga priretene і dekleracijq (246а4), ci ktore Iman prijeli (49a6). У дзеясловах на -qc дэназалізуюцца насавыя галосныя Iql > lot альбо 1^1 > ІеІ перад канцавым /-/, -// дзеепрыметніка прошлага часу. Чаргаванне Iql і 1^1 альбо ІоІ і ІеІ, якое са стратай колькасці ператварылася ў якаснае адрозненне, узыходзіць да падаўжэння насавога галоснага пры выпадзенні суседняга гука.
dd prijacol swich newernikow (llla4), abb jich ogarne strachem neprijacbl jich (211a7). Але побач з гэтым мы таксама знаходзім род. скл. мн. л. на -ow і без перагаласоўкі: nemaS warn opr bi allaha boga [ratujqcego] od neprijacelow (180a7)104. Сучасная форма твор. скл. мн. л. przyjaciolmi з зацвярдзелым Ш і перагаласоўкай утворана па аналогіі з род. скл. мн. л. przyjaciot.
10.7. Уплыў плаўных і насавых на галосныя
У пазіцыі перад плаўнымі /г, г', I, I/ і насавымі /п, п', т, т'/ у працэсе развіцця стараі сярэдняпольскай моў адбылася змена ў якасці галосных. Пры гэтым пераважна меў месца пераход /і, у! > ІеІ.
10.7.1. Змена iR > eR
Змена iR > eR з’яўляецца характэрным для польскай мовы пераходам, які пачынаецца яшчэ ў старапольскім перыядзе і заканчваецца ў канцы XVI ст. 3 развіццём закрытых галосных пранікненне закрытага /ё/ ў гукавую групу iR у XVI ст. дадаткова напластоўваецца на змену iR > eR105. 3-за таго, што ў далейшым канкурыравалі дзве розныя артыкуляцыі закрытага /ё/, ІёІ > ІеІ і ІёІ > Ш, гукавыя групы iR || ёR || eR змешваюцца. Таму гукавая група iR магла інтэрпрэтавацца па-рознаму: яна можа разглядацца то як працяг архаічнага гучання, то як рэфлекс артыкуляцыі закрытага /ё/ > /і/'06. Тыповымі прыкладамі змены iR > ёR> eR з’яўляюцца sirota > sierota 11 sirota 11 sierota (сірата); syr > лег 11 syr 11 ser (сыр); smirc > ётіёгс || smirc || smierc (смерць); wirzch > wiёrzch || wirzch || wierzch (верх). Пры гэтым доўгі час ужываліся паралельныя формы. Гукавыя групы ёR і iR стабілізуюцца паралельна артыкуляцыі закрытага /ё/ ў сваёй сённяшняй форме eR на працягу XVIII і часткова XIX ст.107 У “палыйчызне крэсовай” ваганні ў гукавых групах iR 11 bR 11 eR маглі трымацца даўжэй і ў большым аб’ёме, чым у агульнапольскай мовс, з прычыны перыферыйнага месцазнаходжання і ўсходнеславянскага субстрату.
Характэрныя прыклады змены iR > ёR> eR, якія сустракаюцца ў тэксцс тэфсіра, абмяркоўваліся вышэй пры разглядзе закрытых галосных. Там таксама прыводзілася некалькі тыповых прыкладаў108. Гукавая група iR рэгулярна сустракаецца ў невялікай колькасці тыповых лексем. Трэба падкрэсліць, што суадносіны груп iR 11 ёR 11 eR у тэксце тэфсіра не перавышаюць паказчыкаў, вядомых з польскай мовы XVII-XVIII стст.
104 Гл. »> 12.1.9. Родны склон множнага ліку мужчынскага роду.
105 Гл. Kuraszkiewicz (1981), р. 64; параўн. Klemensiewicz (1965a), р. 70.
106 Параўн. Kurzowa (1993), р. 67.
107 Параўн. Kurzowa (1993), р. 68. Гл. Klemensiewicz (1965b), t. 2, р. 88, 95.
108 Гл. »> 10.4.2. Закрыты ІёІ.
10.7.2. Змена iL > eL
У групах /Н, уі, іі, уіі ужо з XIV-XV стст. спарадычна адбываецца змена /і, у/ > ІеІ. Яна асабліва павялічвалася ў XVII ст., аднак не дасягнула шырокага распаўсюджання. У літаратурнай мове яна лічылася некарэктнай. Тыповыя прыклады змены iL > eL\ by I > bel, byli > beli, tyiko > telko, dokonczyl > dokonczel et cetera109.
У тэксце тэфсіра гэтая змена з’яўляецца толькі ў выглядзе асобных слядоў. У польскіх словах звычайна сустракаюцца гукавыя групы Hl, yl, Н, уі/ без змены iL > eL\ sila (31а5) (14a4) (33a7) (33b6), tilko (Gol) (8a5) (8b6) (9al) (9b6) (12b8).
Як выключэнне можна разглядаць існаванне прыслоўя telko (tyiko = толькі) у наступным прыкладзе: albd winidzce z-domow swojich ne iidinilibi telko tilkd newele z nich (68b3). Аднак y дадзеным прыкладзе мы, магчыма, маем справу толькі з апіскай перапісчыка. Калі прыняць да ўвагі арабскі тэкст"0, то замест tyiko трэба чытаць tego\ піе uczyniliby tego tyiko niewiele z nich (68b3). Напісанне слоў tego i tilkd ў арабскім пісьме вельмі падобнае.
Няўстойлівы спосаб напісання з адначасовай пастаноўкай дыякрытычных знакаў для галосных fatha = е і kasra = і выкарыстоўвасцца ў: odwrocace ich dd drogi boiiej teilko1" cd iman"2prijeli i Uweri bogii (125al). Гэты прыклад, зразумела, з’яўляецца адзінкавым выпадкам.
Змена iL > eL адбываецца ў назоўніку pielgrzym (пілігрым): oiiscil moj dom dla pelgrimow (18a5). Але i гэты прыклад сустракаецца адзін раз.
Змена iL > eLy дзсясловах прошлага часу мае выпадковы характар: potini wskreseli mi was pd tak'ej smerci waSej (10b3), zecisnelismi lud fera'Unow"2 lati zlimi ne'urddzajnimi i umnejkeli z‘owocow (128a6).
Змену iL > eLy тэксце тэфсіра можна разглядаць як надзвычай маргінальную з’яву. Сітуацыя ў тэфсіры L цалкам адпавядае польскай літаратурнай мове XVII-XVIII стст.
10.7.3. Змена іМ > еМ
Ад змены іМ > еМ у тэксце тэфсіра засталіся толькі нязначныя сляды. Паралельныя формы выяўляюцца, напр., у запазычаным слове kryminal (кроўная
109Гл. Strutynski (1993), р. 51; Kuraszkiewicz (1981), р. 64; Klemensiewicz (1965b), t. 2, р. 95; ён жа (1965a), р. 71; Mazur (1993), р. 86.
110 Q(4:67): {[...] “’uhrugu min diyari-kum ma fa‘alu-hu ilia qalilan min-hum” [...]} = “Выйдзіце з дамоў вашых! Гэта зрабілі б толькі нямногія з іх”.
111 tyiko стаіць тут у сэнсе акрамя: “Вы зводзіце іх са шляху Божага, акрамя тых, што прынялі веру і ўверавалі ў Бога”.
112 Ар. Ітап = вера.
113 Ap.fir'awn = фараон.
помста) альбо ва ўласным імені Nimrod, дзе некалькі часцей сустракаюцца формы з іМ > еМ: oka za дка nos za nds iichd za ucho zomb za zomb a za centara kriminal (89a7), kreminal (23b6) (23b8) (24al), ale zbitkow ne-binic w kreminalach tilko diiSa za dUSa (222b7), rekl nemrudja oiiwe i umore (35a5).
У месн. скл. адз. л. скланення прыметнікаў мужчынскага і ніякага роду ўжываюцца два канчаткі: -ет і -іт (-ут). Канчатак -ет гэта атрыманы ў спадчыну ад старапольскай мовы канчатак месн. скл. адз. л. Канчатак -іт / -ут пранік з творнага склону адзіночнага ліку у месны склон адзіночнага ліку і замацаваўся з XVIII ст. у якасці адзінага прадукцыйнага канчатка. Змена іМ> еМуяўляе сабою фаналагічную падставу для гэтага змяшэння канчаткаў твор. скл. адз. л. і месн. скл. адз. л.114 Так, напр., у тэксце тэфсіра мы часта знаходзім у месн. скл. адз. л. абодва канчаткі ў блізкім кантэксцс: na’ubi jich pisma koran slowa boiie i mondrosci sondow choca see bili pred tim w blendze welk'em i jawnim (55b4). Для месн. скл. адз. л. можна з лёгкасцю прывесці прыклады, якія фіксуюць змяшэнне абодвух названых канчаткаў. Аднак не такая сітуацыя ў твор. скл. адз. л., у якім мы знаходзім у тэксце тэфсіра -іт (-ут) у якасці адзінага канчатка115.
КНІГІ ОНЛАЙН
