Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
64 Ар. tawra = Тора.
65 Ар. уа = клічная часціца.
У лексеме mqka : mqk і r^ka : rqk чаргаванне здзейснілася па аналогіі з тыпам ksi^ga : ksiq^b. Вымаўленне mqk у родным склоне множнага ліку магло б у прынцыпе разглядацца як першапачатковая форма без выраўноўвання па аналогіі: jakbi-se odwrocil odprikezana nakego dami mu skoStowac dd menk pek'elnich (349a4). 3 другога боку, прасоўванне вымаўлення, якое грунтуецца на аналогіі, можна назіраць таксама па-за родным склонам множнага ліку, напр. у творным склоне множнага ліку (альбо творным склоне парнага ліку): гопк (25Ь7), td co zardbili ronkdma swimi (330а8). Даволі тыповым для тэксту тэфсіра L з’яўляецца суіснаванне ў блізкім кантэксце формаў, ідэнтычных граматычна, але дублетных: k'edi priSlo na nich boiie menka od tond skond ne-spodzewali i wrocil w sercach jich strach pustoSili sami renkoma swojimi i ronkoma weroncich musulman (447b6).
У якасці выключэння тут належала б прывесці некалькі прыкладаў, якія паказваюць змяшэнне насавых галосных у дзеяслоўным канчатку 1-й асобы адзіночнага ліку zapewne ja bojon-se ie mne tarn oklamajq (313b6), pewne ja bojon-se pana boga (449b2). Правільныя формы, аднак, выразна дамінуюць: zapewne bojen-se sinowcow mbjich (240b6), pewne ja bojen-se ieprewroci ipremeni warq nakq (384b8).
10.5.4.4. Змяшэнні насавых y групах аднакаранёвых слоў
Таксама пры дэрывацыі ўнутры групы аднакаранёвых слоў выяўляюцца змяшэнні насавых галосных, якія супярэчаць літаратурнамоўнай, заснаванай на гукавых законах альбо на аналогіі дыстрыбуцыі /%/ і Iql', так, напрыклад, blqd (памылка) ~ biqdny (памылковы): blondnimi (5Ь5); miesiqc (месяц) ~ miesiqczny (месячны): mesondne', mqz (муж) ~ mqzczyzna (мужчына): demu wi idzece і prestempiijece do monidizni (300a4); stqpac (ступаць) ~ stqp (крок) ~ stopien (ступень): wmocni stompi nog naSich (34al), i mesonc tei za priklad rondzilismi pd krongU slonednim na dwadzesca osim stompnow (361a3); glqb (глыб) ~ glyboki (глыбокі): albo jako cemnosc w morn glonbok'em (283b7); trqd (праказа) ~ trqdowaty (пракажоны): i ulede sleporodzonego i trondowatego (44b4); strzqsnqc / trzqsc (стрэсці, трэсці) ~ trzqsienie (трасенне): k'edi stronsne-se zemja tronsenem welk’im (438b 1); potqpiony (асуджаны): reknq ci ktore newernimi sq z-ludzej mek'ejsk'ich61 ne-jestesce wi tilko potompone klamci (332a5).
66 У якасці першапачатковай формы роднага склону множнага ліку ад mqka і г^ка можна было б вызначыць mqk альбо г^к, таму што перад глухім зычным ІкІ пры выпадзенні канцавых “ераў' не адбылося падаўжэння галоснага ў папярэднім складзе. Пры гэтым са знікненнем квантытатыўнасці ў насавых галосных таксама не выяўляецца дыферэнцыяцыя адносна асновы назоўнага склону. Формы mqk і rqk узніклі другасна па аналогіі са словамі са звонкім зычным у канцы асновы паводле тыпу ksiega : ksiqg, дзе гэта прыводзіць да падаўжэння галоснага пры выпадзенні суседняга гука.
67 Ар. Макка Мекка.
У астатнім змяшэнне якасна адрозных насавых гукаў унутры парадыгмаў і дэрывацый не мае характару ўстойлівай заканамернасці, а тое ці іншае гучанне ўзнікае спарадычна.
10.5.4.5. Пераходы ў спосабе напісання
У арабскім пісьме, як апісвалася вышэй, расчэпленая артыкуляцыя насавых перадаецца ў рэгулярнай арфаграфіі. Для е насавога выкарыстоўваецца fatha + пйп = еп, а для о насавога waw + damma + пйп = бп, калі пішацца scriptio plena, альбо damma + mln = on пры scriptio defectiva. Такім чынам абодва галосныя, 1^1 і Iql, выразна адрозніваюцца на пісьме: zeslanja koranu odрапа boga powainego krola mendregd cesara (374b8), pewne ti-jest powainij krol i mondrij cesar (383a6).
У тэксце тэфсіра часам можна назіраць пераходы ў спосабах напісання, якія замацоўваюць няпэўнасць напісанага ў дачыненні да якасці насавых 1^1 ~ Iql, якія трэба пазначыць. У наступным прыкладзе ў назоўніку paj^czyna (павуцінне) прысутнічае пераход ад спосабу напісання е насавога да спосабу напісання о насавога: і bendon-se latal gori jak dbldka a bendqjakd pajanbina (480a3). Haсавы галосны напісаны расчэплена праз alif + пйп = an. Гэты спосаб напісання адрозніваецца ад звычайнай арфаграфіі і можа быць інтэрпрэтаваны як прамежкавая ступень, бо якасць насавога, які знаходзіцца да таго ж у ненаціскной пазіцыі, была, відавочна, не зусім зразумелай таму, хто пісаў68.
10.5.5. Назалізацыя этымалагічных гукавых груп/ея/, /ап/ або/оп/
У запазычаных словах можна назіраць пераход этымалагічных гукавых спалучэнняў Іеп/, ІапІ альбо ІопІ у насавыя галосныя. У прыметніку pomaranczowy (апельсінавы, аранжавы) гукавая група ІапІ запісвалася, напр., як расчэплены о насавы Iql праз waw + damma + пйп = бп'. bendq medzi cedrami owoc dajdncim[i] i po[d] drewami pomaronbowemi (439a3). У дадзеным спосабе напісання мае месца выразнас ўказанне на назалізацыю lanl > Iql. Аналагічны спосаб напісання для этымалагічнай гукавай групы ІепІ мы знаходзім у лацінізме pretendowac (прэтэндаваць): aj jak'e zle nadzeji cd sobe pretdndiijq (319b6).
Яшчэ на адзін крок далей ідзе перапісчык у лацінізме ukontentowac (задавальняць): ukontq tujim jich па дпет swece zaplato welkq (210b8). Гукавая група lenl інтэрпрэтуецца як насавы галосны і запісваецца адпаведна гэтаму. Спосаб напісання праз waw + damma + sagir-i-пйп = -on = q адпавядае звычайнай арфаграфіі о насавога ў канцы слова. Лінія арабскага пісьма пасля sagir-i-пйп пе-
68 Параўн. Антоновнч (1968), с. 338: “...ванжов 6269. Во втором прнмере /с -ан-/ можно предполагать ударенне на втором слоге, вследствне чего в первом предударном слоге пронзошел переход /q/ в /а/”.
рарываецца і зноў пачынаецца для другой часткі слова. Спосаб напісання выразна паказвае, што перапісчык свядома хацеў перадаць насавы галосны IqP.
10.5.6. Дэназалізаваныя спосабы напісання
He вельмі часта, але рэгулярна для польскіх насавых галосных у сярэдзіне слова замест расчэпленых спосабаў напісання праз знак галоснага + пйп = п з ’яўляюцца зусім дэназалізаваныя спосабы напісання70 без пйп = п, напр.: rozloka (29b8), rekl Setan pewne ja odlddam-se od cebe (449b2), pristopUjece w zakazanij warn dlonek nepristojnij menSdinsk’ij (322a7), zwerete (22a5), a k'edl spiiscimi na-ne wode deiidwa odwilZiwSi-se dtije i wida nasene trawl z-sebe i wirosci ze-wSitk'ich kolorow peknich atom milich (264b6), pretd jako jest pekna zaplata dobre йііпк'і binoncim (382a6), ogarnol bog moj wSitk’i redi umejetnoscq (106b7). Першыя тры прыклады на аснове арабскага пісьма можна было б прачытаць як rozluka, odlUdam-se абоpristupujece з гучаннем /й/, што бліжэй да беларускай мовы. Для рі^кпу || ріекпу (прыгожы) у літаратурнай мове XVI ст. былі распаўсюджаныя абодва спосабы напісання.
Сляды бясспрэчна беларускага гучання, якое пранікла ў тэфсір, хаатычна рассеяныя па ўсім тэксце. Замест польскіх насавых галосных Д?/ і Iql ужываюцца адпаведныя беларускія ненасавыя галосныя /а/ і lul’. ne-budzece bbjaci-se bo we pan bog to cd ne-wece wi (422a2), spitajq й cebe o zi-l-kernejni1' to jest aleksandra mow I muchemmed biidii pec warn o nem wjddomosci jego (238b 1), zawodzic was w bliid chcq (51a2), dami mil skoktowac dna sondnego z-тйк pek'elnich palbncich (265a3), pretd ogarnelis jich trasenem zemi (323a4), Ima rede wimiSlene to liidzl tich cd pred nami bill i poznakUjem takowich rospalonim patnem72 na nbgach jich (464bl). Наступны прыклад варты ўвагі не толькі з-за беларускага гучання т^ка > тйка, але таксама з-за нагрувашчвання іншых беларускіх асаблівасцей: si^in72 jest najhlibke od sedmi pekal tilrma zapedentowano pedencq boiq pek'elna тйка (484b4)74.
Тут таксама ў блізкім кантэксце адны і тыя ж словы могуць з’яўляцца паралельна ў польскім і беларускім гукавым выглядзе: pewne jest й mne dla nich lancilchi okowl bgniste i peklo i rozne тйк'і i potrawi majonc w sobe badzdlk'i ielazne i menka serca palonca (473a4).
69 Такія з’явы можна разглядаць як гіперкарэктныя формы на падставе беларускага субстрату, які не ведае насавых галосных. Пра інтэрпрэтацыю этымалагічных гукавых злучэнняў галосны + п як польскіх насавых галосных параўн.: Kurzowa (1993), р. 82-85.
70 Гл. Kurzowa (1993), р. 79.
71 Ap. Du al-Qarnayni = літар. “той, хто з двума рагамі”; Аляксандр Вялікі.
72 Польск. pietno', бел. пятно', гл. Мацкевіч / Грынавецкене / Рамановіч (1979): Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча: у 5 т. Мінск, 1979. Т. 4, с. 224.
73 Ap. siggtn = пякельная турма.
74 najhlibSe: бел. форма; pekal: з аканнем і зацвярдзеннем Ік'І > /V; усходнеслав. turma.
10.5.7. Другасная назалізацыя
Характэрнай з’явай для ўсіх татараў Вялікага Княства Літоўскага рукапісаў з’яўляецца адсутнасць другаснай назалізацыі галоснага ІеІ ў прыназоўніку miqdzy (паміж). Напр., у тэфсіры L без выключэння ўжываецца неназалізаваная форма miedzy, якую ўжо ў XVII ст. можна разглядаць як архаізм75: rozloniajq tim medzi тепіет a lend jegd (15b5), medzi neba i zemi (22a5)76.
Назоўнік uczqsnik (супольнік) з этымалагічным e насавым y XVI ст. выяўляецца пераважна ў дэназалізаванай форме uczes(t)nik. У далейшым адбываецца другасная назалізацыя uczes(t)nik > ucz^stnik11. У тэфсіры выяўляюцца назалізаваныя формы, якія, адпаведна, можна ўспрымаць як архаізмы з захаваннем этымалагічнага /?/ альбо як другасную назалізацыю асновы XVI ст. uczes(t)nik‘. ne-jest' йёепёпік’ет bogu ‘isa sin merjemin™ tilkd pbsol i prorok tak’ij jako inkij (93a8), i ne-trimal sobe sina ani-jest jemii kolego udensnik'em nicht w krolewstwe jego (287b6)79.
Другасная або гіперкарэктная назалізацыя адбываецца ва ўсходнеславянскіх назоўніках velidestvo (вялікасць) і prorodestvo (прароцтва), якія рэгулярна ўжываюцца ў тэксце тэфсіра: jego jest welidenstwa w nebdsach i na zemi i on jest bdg samij mondrij powainij i mondrec (411a4), dal bdg pikmo ksengi i mondrosci i prorodenstwa a potim bi mowili dd liidzej bendzece wi slUgami i klanajce-se mne okrom bdga (47a8). Часам мы таксама знаходзім у doczesny / doczasny спосабы напісання, якія паказваюць на назалізацыю: podobenstwa co ofariijq na ten dodensnij swjat i na chlUba jegd jako podobenstwa ie w nim jest’ mroz i prijdze na paSna liidzem greknim (50b8).
КНІГІ ОНЛАЙН
