Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
37 Гл. Kurzowa (1993), р. 82: “W dialekcie polnocnokresowym, jak mozna wnosic z przytoczonych wyzej przykladow, tendencja do wymowy samoglosek nosowych jako роЦсгеп en, on ma szerszy niz w j?zyku ogolnopolskim zakres, gdy ogamie nawet pozycje przed spolgloskami szczelinowymi. Podobna realizacja samoglosek nosowych jako en, on nawet przed S cechuje dialekt poludniowokresowy. / Przyczyny tego wynikajq z kontaktu polszczyzny kresowej z j^zykami ruskimi. Nie znaj^ca bowiem samoglosek nosowych ruskoj?zyczna ludnosc Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego, musiala niejako uczyc si? wymowy polskich samoglosek ?, q. Przyswajala je podstawiaj$c samogloski wlasnego systemu w miejsce odpowiednych “trudnych” glosek j?zyka przyswajanego. I tak w miejsce ogolnopolskiego ? podstawiala znane bialoruszczyznie e+N, w miejsce ogolnopolskiego q polqczenia o+N. Bylo to zgodne z wymowy ogolnopolskq. gdy e, o + N wyst?powalo przed spolglosk^ zwart^ i zwartoszczelinow^, natomiast niezgodne przed spolgloskami szczelinowymi, gdzie polszczyzna wymawia samogloski nosowe wokalicznie”.
Наогул насавыя пішуцца ў расчэпленым спосабе напісання як у сярэдзіне слова, так і перад суфіксальным зваротным займеннікам siq, а часам і перад энклітычнымі асабовымі займеннікамі.
Прыклады расчэплснай артыкуляцыі Iql > ІепІ і Iql > lonl у сярэдзіне слова ўрозных фанетычных кантэкстах: dzewdente (ЮаЗ), bkrentach (22аЗ), blendnimi (26b2), pbbdntk'em (9Ь2), iondac (18b5), mesendnej (29Ы), spolendnik'i (15а2), celenca (14b6), dzesencina (23Ы), ратепсі (16а4), gbrdncij (36b4), mesbnc (24Ы), тепка (6ЬЗ), гепкдта (1 За 1), wenkkij (28Ь8), rbnk (25b7), powscbngnq (25ЬЗ).
Як у сярэдзіне слова, так і перад суфіксальным зваротным займеннікам siq насавыя пішуцца ў расчэпленай артыкуляцыі Iql > lenl і Iql > lonl: a k'edi prikedl do гогйтй rekl bistij chwalebnij ti boile kajen-se tobe i ja-m jest perkij weroncij (129b6), bole mojjestem-neSCensliwij i zapewne bojen-se sinowcow mdjich (240b6), slillq i klanajpn-se oproi boga obrazom balwanom (213b6), podnoSon-se w picha na term bez prawdi a choc widzeli wkitk'e ciidb z neba idbnc jui ne ilwerq (ІЗОаЗ).
Папярэдні Iki не з.мякчаецца галосным ІеІ, які паходзіць з расчэпленай артыкуляцыі е насавога. У камбінацыі Ikql > ІкепІ звычайна ўжываецца цвёрдая графема qaf= к для напісання цвёрдага Iki. А для змякчанага Ік'І заўсёды пішацца графема kaf = к'. Можна параўнаць kqdy і kiedy ў наступных двух прыкладах: potim zejdzece tq drogq kendi SU lUdze (26b3), rue laska twbjq a k'edi rucil bbadil ie se riiSa i chodzi wlasne jako k'edi weni abd smok (303a4).
Перад білабіяльнымі !p, Ы побач з расчапленнем артыкуляцыі Iql > /еп/ і Iql > lonl адбываецца яшчэ асіміляцыя ІпІ > ІтІ, якая можа адлюстроўвацца альбо нс адлюстроўвацца ў напісанні: wistenpiijce (ЗОЬ5), wistempUjce (ЗОЫ), wistempek (39а2), pewne ci ktbre trimajq za boga cele prendko prijdze jim srdge kerene od boga ich i pohanbene znak ioltij na gembe ich (13 lai), demil wi idzece i prestempiiiece3S do mbnidizni dinbnc grech sodbmsk'ij (300a4), odstbnpili (13bl), pristonpi (30bl), skompstwa (36b8), stompi (34al), wistompce (9a6), wistompice (lla5).
Перад H, H y дзеясловах прошлага часу дамінуе, як правіла, дэназалізаваны спосаб напісання, які адпавядае дэназалізаванай артыкуляцыі польскай літаратурнай мовы. Але таксама рэгулярна сустракаюцца спосабы напісання з пйп = пі dotknelo (28аЗ), mineli (7b 1), і obaiiS anjolbw ogarneli okdlici ‘erSui9 majstatii bdllego wSisci chwalq chwalqj0 boga (382a7), a k'edi blisnela swjatlosc panska na gori ildinila-sa jak blow rbstopila-sa i splinela i padl mbjieS i splindl na dbl bez pamenci (129b5), di k’edi wzenla zemja k'wjat (162bl), iprorobe nech-ne-frasujq
38 Маецца на ўвазе przystqpowac, змяшэнне прэфіксаў przyі przeз’яўляецца тыповай асаблівасцю польскай мовы крэсаў.
39 Ар. 'art = трон.
40 Тут мае месца не дыплаграфія (памылковы паўтор [заўв. перакл.]), a figura etymologica, з дзеяслоўнай формай 3-й ас. мн. л. цяп. ч. у камбінацыі з назоўнікам у творным склоне.
te ktore ^peSajon-se w newernosc s-tich ktdre mowili iman41 prijenli iisti naSimi (88a7), mojieS poCdl dd nego йсекас (3O3a5), ogarnol (7a6), prijol (1ОЫ), Sc is not (18a2), wzbl (10b2), zaklol (14a4), wzbnles primera dd nich pd tim zlamaliprimira i prisengi swoje (142a7), k’edipriSli posit naSi do Hita42 zafrasowal-se onim hitprorok a scisnolo-se42 serce jegd frasiink'em i strachem (422b5).
Як i перад H, H, насавы галосны дэназалізуецца таксама ў дзеепрыметніку прошлага часу перад Iwl: і blisk'im stal jeden drugego scisnowSi-se44 jeden na driigim dla prislilchana Citanja muchemmedowegd (4Т2аУ).
У пазіцыі перад Is, s', s, z, z’, z! y польскай літаратурнай мове захоўваецца сінхронная артыкуляцыя абодвух насавых: /^, qj. У тэфсіры Ly арабскім пісьме ў гэтых пазіцыях галосныя звычайна пішуцца расчэплена праз галосную графему + пйп = п. Некалькі прыкладаў: mensb (23а2), Cense (14аЗ) (20Ь4) (26Ь7), SCensce (ЗЗаб) trensene (28аЗ), cenSk'imi (29а4), wenzene (13Ь6) сепіагй (39ЬЗ), сепіка (9Ь6), menSa (30b2), nedoleninosc (26а1), dceni.il (39b2), zwiceniili (34а1), Constki (15b7), zwonskii (31b7), zwonzek (32а5), monz (38Ь4).
Часам пры насавых галосных /%, qlу пазіцыі перад Is, s', s, z, z', H звяртае ўвагу асаблівы спосаб напісання, які хаця вельмі рэдка сустракаецца, аднак можа тлумачыцца як спроба пазначыць сінхронную артыкуляцыю насавых /& ql на пісьме. Пры расчэпленым спосабе напісання насавых у сярэдзіне слова замест графемы пйп = п ужываецца графема sagir-i-пйп = п, якая звычайна абазначае о насавы ў канцы слова. Некалькі такіх спосабаў напісання сустракаюцца, напр., у назоўніку mqz (муж); і zawolajq bbiwatele benddne w a'rafe45 meniowe uznawSi ich pd Carnosci twari jich (12la5), jesli bendze z-was dwadzesce meniow meninich cerpliwich (143a3), a ne-jest’ tak monz jako newjesta (43a6).
Такія спосабы напісання sagir-t-пйп = n y сярэдзіне слова часам сустракаюцца перад іншымі зычнымі-несібілянтамі, напр., pewne ci ktore zradliwe odstq-pili46 [z] was w dzen potkane wojsk naSich i k'afirsk'ich41 (54b4). Нават y пазіцыі перад Ш, y якой правілам з’ўляецца дэназалізаваная артыкуляцыя,
41 Ap. Iman = вера.
42 Ap. Lut = Лот.
43 Змяшэнне двух насавых галосных /$/ і /ц/ сустракаецца адносна часта і з’яўляецца характэрнай рысай польскай мовы крэсаў (параўн. ніжэй »> 10.5.4. Змяшэнне насавых галосных). Гэтую дзеяслоўную форму на падставе арабскага пісьма можна таксама прачытаць з беларускім ІйІ.
44 Таксама ў гэтым прыкладзе дзеяслоўную форму можна хутчэй чытаць па-беларуску. Параўн. Kurzowa (1993), р. 80; гл. таксама ніжэй »> 10.5.6. Дэназалізаваныя спосабы напісання.
45 Ap. a‘raf= назва 7-й суры Аль-Араф. Дадзены тэкст паходзіць з Q(7:48).
46 Перапісчык напісаў тут графему sagir-i-niin = п у яе канцавой форме, такім чынам ён перапыніў росчырк і рэшту слова -pili напісаў асобна.
47 Ap. kafir = нявернік.
часам ужываецца спосаб напісання sagir-i-пйп = л: preto prijq-l dd nich pan hog ichprozhi (58b7). Такія (гіперкарэктныя) спосабы напісання паказваюць на тое, што перапісчык стараўся пісаць па-польску.
10.5.2. Насавы е ў канцы слова
Наогул ва ўсіх даследаваных рукапісах тэфсіра, L, I і U, насавы е ў канцы слова пішацца дэналізавана /-%/ > І-еІ праз адзін толькі знак fatha = е: wedz de ostatna godzina sondna ma prijsc jego das ne oznapnuje taje dla zaplacena kbidej dilSi za to cd zardhila (247b7), rekl mbjieS pane daj-mi se widzec nech wejzre na ce rek pan bog ne-moded widzec mne (129b4), stworil nebosa i zeme i spuscil z neba wode debi wprbwadzil tim z bwocbw pbditek warn (200b7).
Зваротны займеннік siq наогул з’яўляецца ў дэназалізаванай форме sie: btb d pewne prijdze i zjawi-se_ na was dd boga wadegb kerane (123bl). Зваротны займеннік ёсць таксама ў дэназалізаванай форме перад суфіксальным энклітычным займеннікам: ne-ma-se-gb tikac (5al).
Насавы е, дэназалізаваны ў канцы слова l-ql > І-еІ, ніколі не змякчае папярэдняга ІкІ. Ён звычайна пішацца праз цвёрдую графему qaf = к: rekl mbjded zapewne ja poddajen-se w opeke i w obrone boga (385al).
Дэназалізаваны /-^/ > /-el ў канцы слова можа дадаткова падлягаць аканню48 /-^/ > /-е/ > І-аІ^\ ne-prijma ja (18аЗ), ne-benda (7Ь5), prikeziije warn de-bisc е zarzneli krbwa albb wolu (1 lb7), pisali t'ewrit'50 ksenga renkoma swajimi (13al), za cena malq (13a2).
10.5.3. Насавы o ў канцы слова
Насавы о ў канцы слова, як правіла, пазначаецца асаблівым чынам персідска-турэцкай графемай sagir-t-пйп = п.У рукапісах L і I /-ql ў канцы слова даволі рэгулярна пішацца праз sagir-i-пйп = п. Некалькі прыкладаў: bendq (11Ь6), chbdzq (22аЗ), derekcijq (6а2), drbgq (5Ь4), mbjq (9bl), mbwq (6Ь7), ofarujq (6а4), pbfaldiljq (9а8), prijdq (6Ь7), rbzumejq (37а8), sq (21b7), tbbq (6а4), twarq (20а6), iiwerq (19bl), welkq (23b8), wicerpq (23а7).
Побач з гэтым сустракаецца о насавы ў канцы слова ў дэназалізаваным спосабе напісання. Тады адпаведна прапускаецца sagir-i-пйп і паказваецца толькі галосны ІоІ, у асобных выпадках /а/. Дэназалізаваны спосаб напісання, аднак, больш рэдкі ў параўнанні са спосабам напісання з sagtr-i-пйп. Некалькі прыкладаў: bendo (24al) (24а2), drogo (5Ь4), jako (25а5), sedekujo (28а5), skrito (5а1), k'edi se spelno termini (3ІЬЗ), iipadnb (7a6), dadno (18al), iono (15b5), iprorode wojUj newernikbw dablb (461a4).
48 Гл. »> 10.9.4. Аканне /е/ > lai пасля націску.
4’ Параўн. Антоновнч (1968), с. 344.
50 Ap. tawra = Тора.
У рукапісе U ў канцы слова наогул мае месца дэназалізаваны спосаб напісання насавога о без sagir-i-пйп = й; у арабскім пісьме замест насавога о ўсюды пішацца галосны о праз камбінацыю ww +fatha = о. У канцы слова насавы о зрэдку сустракаецца ў расчэпленым спосабе напісання з графемай пйп = п, так як гэта звычайна адбываецца ў сярэдзіне слова.
У польскай мове Літвы ў назоўніках жаночага роду сустракаецца ўжыванне прыметнікавага акузатыўнага канчатка -q замест канчатка пасля мяккіх і цвёрдых асноў51. Канчатак -q пры мяккай аснове добра вядомы са старадрукаў, так, як у тэфсіры: reknq chwala рапй bdgu ktbrij sprawdzil dekleracijq swojq (382a5). Тыповым для тэфсіраў з’яўляецца перанос гэтага канчатка таксама на цвёрдую аснову: zapewne pristoji пат prowadzic was na dobrq drogq (490b7). Пры дэназалізаваным спосабе напісання гэтага канчатка вінавальнага склону -q > -б, -о на пісьме выяўляецца двухсэнсоўнасць у тых самых рукапісах, у якіх графічна не адрозніваюцца /о/ і ІйІ'. канчатак можа інтэрпрэтавацца як -о альбо па-беларуску як -u: k'edi wizwolilismi go і ^emjus2jehd wSitk'ich (368b3). У дадзеным кантэксце беларусізм sjam'ja чытаўся з беларускім канчаткам -й, тым больш што прыналежны займеннік jeho надаваў усёй фразе беларускую афарбоўку. Інакш выглядае справа ў наступных прыкладах, дзе польскі назоўнік lalska сустракаецца з дэназалізаваным канчаткам вінавальнага склону -q > -о: zeslepan bog lasko swojq swentq na proroke (149a7), reklpan bog i ‘isa sin merjemin52 wspomni lasko mojq (97b3)54.
КНІГІ ОНЛАЙН
