Альфуркан татарскі
Каран-тэфсір татараў Вялікага Княства Літоўскага
Паўль Сутэр
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 530с.
Мінск 2009
10 Дакладны шлях развіцця закрытага /е/ не зусім ясны (гл. Stieber (1973), р. 98, § 72). Клемянсевіч заўважае: “Trzeba przyj^c, ze u schylku doby sredniopolskiej dawne e utozsamilo si? albo z e albo z y,i i oba sposoby wymawiania byly w obiegu. Drugi wariant trafil si? rzadziej, mial charakter raczej regionalny, byl uwarunkowany fonetycznie, np. w wyglosowej grupie -ej, i tradycyjn^ obecnosci^ w niektorych tylko wyrazach, ktorych liczba z czasem coraz bardziej si? kurczy. Wydajc si? tez, ze taka wymowa ё jak y,i uchodzila za gminn^, mniej starann^. Zawazylo to na jej losach w dobie nowopolskiej, ktora zapewnila w j?zyku ogolnym wyl^cznosc jednemu fonemowi e” (Klemensiewicz (1965), t. 2,p. 88).
Развіццё закрытага /е7 y Літве, відавочна, адбывалася паралельна польскай літаратурнай мове. Артыкуляцыя ІёІ > Ш побач з ІёІ > /е/ была даволі распаўсюджанай, перш за ўсё ў тыповых фанетычных пазіцыях перад !j, г! (гл. Kurzowa (1993), р. 67-68). Параўн. Smolinska (1983),
выя тэндэнцыі. Артыкуляцыя 161 > ІйІ, якая панавала ў польскай літаратурнай мове ўжо ў XVII-XVIII стст., не мела поспеху ў Літве, бо там дзякуючы беларускаму субстрату перамагла артыкуляцыя 161 > /о/".
3 прычыны адсутнасці насавых галосных у беларускай мове ў /$ ql падмацоўваліся і паскараліся тэндэнцыі, якія ўжо існавалі ў польскай літаратурнай мове: 1) расчапленне артыкуляцыі 1^1 > lent і Iql > ІопІ у сярэдзіне слова, а таксама 2) дэназалізацыя нс толькі -е насавога ў канцы слова І-^І > І-еІ, але і -о насавога l-ql > І-о/. Можна разглядаць як інтэрферэнцыю з беларускай мовай дэназалізацыю ў сярэдзіне слова альбо перадачу польскіх слоў з адпаведнымі беларускімі ненасавымі галоснымі замест насавых. Іншай характэрнай рысай польскай мовы на беларускім субстраце з’яўляецца змяшэнне пярэдніх і задніх галосных'2.
Беларускае аканне пераносілася на польскую мову, так што сістэма галосных, скарочаная на тры закрытыя галосныя, як у беларускай мове, падзялялася на дзве субсістэмы: у націскной пазіцыі сустракаецца поўны склад галосных /і, у, е, а, о, й/, тады як у ненаціскной пазіцыі часта (але неабавязкова і нерэгулярна) абедзве галосныя ІоІ і ІеІ пераходзяць у ІаІ', тым самым у ненаціскной пазіцыі знаходзіцца скарочаны склад галосных Н, у, (е), a, (о), w/13.
р. 31-33; яна канстатуе ў даследаваным ёю матэрыяле з мяжы XVII-XVIII стст. толькі нязначнае распаўсюджванне артыкуляцыі /ё/ > Ш, што можа быць звязана з высокім узроўнем адукацыі даследаваных ёю аўтараў.
11 Гл. Kurzowa (1993), р. 74-75: “Ludnosc ruska Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego polonizujqc si? i przejmuj4C j?zyk polski, nie miala poczucia historycznie ustalonych w polszczyznie altemacji o || 6, musiala wi?c jakby uczyc si? rozkiadu samoglosek o 6 w poszczegolnych wyrazach i w ich formach [...] Tak wi?c na przykladzie tekstow AWK oraz pami?tnikdw i diariuszy Poczobuta i Sapiehy mozemy uchwycic na zywo dwie sprzeczne czy tez krzyzuj4ce si? tendencje: 16404 od bialoruszczyzny 6 -> o oraz oddzialujac^ ze strony polskiego j?zyka ogolnego 6 -> u. Poniewaz obie one 54 stale zywe na skutek ci4glego dwustronnego kontaktu dialektu polnocnokresowego z j?zykiem bialoruskim i polskim j?zykiem literackim, stan wahan o || 6 (u) utrzymuje si? jako wci4± zywa cecha tego dialektu”.
Параўн. Smolinska (1983), p. 26-33. Артыкуляцыя 161 > lul падтрымлівалася ўкраінскай, але не беларускай мовай; гл. Stieber (1973), р. 144.
12 Змяшэнне насавых галосных было распаўсюджана яшчэ ў XVII-XVII стст. у агульнапольскай мове, як заўважае Курцова: “Obocznoic ta, zupehtie szcz4tkowa w dzisiejszym j?zyku polskim, byla zywa w tematach fleksyjnych i slowotworczych jeszcze w XVIII w., choc jak stwierdza I. Bajerowa (I, s. 63) i cytowany przez ПІ4 S. Westfal, w tym wlasnie stuleciu widac powolne zmiany polegaj4ce na zamieraniu archaicznych postaci z nosowkq i szerzeniu si? form analogicznych” (Kurzowa (1993), p. 89). Ваганні ў насавых галосных не маглі адбывацца з-за беларускага субстрату альбо з прычыны знаходжання Вялікага Княства на перыферыі польскай моўнай тэрыторыі. (Параўн. Smolinska (1983), р. 41, 60.)
13 Гл. Smolinska (1983), р. 61: “Tak wi?c zasdb fonemow samogloskowych ukladaiby si? nast?puj4co: w pozycji akcentowej: i, y, e, a, q, u oraz warianty kombinatoryczne ?, 4; w pozycji nieakcentowanej: i, y, /е/, a, /0/, u oraz warianty kombinatoryczne ?, 4”. (Знакам II y дадзенай цытаце пазначаюцца факультатыўныя фанемы.)
Няўпэўненасць, абумоўленая беларускім аканнем, вяла беларусаў, якія размаўлялі па-польску, да гіперкарэктных формаў у дачыненні да якасці ненаціскных галосных Іе, о, а/. Але гэтая няўпэўненасць магла таксама прывесці да таго, што нават пад націскам галосныя Іе, о, а/ часта змешваліся14.
Акрамя таго, беларус, які размаўляе па-польску, паказвае няўпэўненасць пры чаргаваннях, якія ўзніклі з-за працэсаў перагаласоўкі і падаўжэння галоснага пры выпадзенні суседняга гука ў сферы закрытых і насавых галосных.
Як асаблівасць пісьмовай сістэмы “літоўскіх” татараў на аблічча тэксту ўплывае scriptio defectiva ІаІ праз fatha = е, што бачна ў транслітарацыі. Пры гэтым належыць адрозніваць чыста тэхнічнае выкарыстанне на пісьме камбінацыі цвёрдай графемы qaf = к з fatha = е ад ужывання знака fatha = е для scriptio defectiva галоснага ІаІ ў іншых пазіцыях.
Камбінацыю qaf+fatha = ке можна заўсёды патлумачыць як /ка/ альбо /к^/. Па-іншаму выглядае справа ў выпадках, у якіх галосны ІаІ запісваецца незалежна ад графемы qaf = к толькі з дапамогаю fatha = е. Хаця такія scriptiones defectivae галоснага /а/ сустракаюцца ва ўсіх пазіцыях, але больш за ўсё іх у ненаціскных складах. У гэтым знаходзіцца моцны доказ таго, што з дапамогай fatha = е павінна была перадавацца рэдукцыя ІаІ ў ненаціскной пазіцыі, зразумела, не будучы сфармуляваным арфаірафічным правілам15.
Такім чынам, за знакам/аіАа = е могуць хавацца некалькі галосных: ІеІ ва ўсіх пазіцыях, ненаціскны lai, а таксама ненаціскны галосны ІоІ, які пад уплывам акання змяніўся ў ІаІ. У канцы слова за знакам fatha хаваецца таксама дэназалізаванае польскае е насавое.
10.4. Закрытыя галосныя
У арфаграфіі польскай літаратурнай мовы закрытыя галосныя, як правіла, пісаліся праз “крэскаваныя” літары а, ё і о; таму сапраўдная артыкуляцыя хаваецца за арфаграфіяй'6. Спосабы напісання, якія рабілі зразумелым пераход закрытых галосных у суседнія чыстыя галосныя гукі, ІаІ > ІоІ\ ІёІ > Ш, lyl і 161 > !й/, рэдка з’яўляюцца ў старадруках, але сустракаюцца ў манускрыптах.
14 Гл. напр., Lapicz (1986), р. 154.
15 Гл. Антоновнч (1968), с. 283: “Н в другнх нзвестных нам рукопнсях звук /’а/ в безударном положеннн, как правкло, обозначаецца фатхой, то есть тем знаком, который употребляется для обозначення звука/е/вударном н безударном положеннн Гл. таксама с. 285: “Фатха употребляется н для обозначення безударных звуков /а/ н /о/ после твердых согласных”.
16 “Крэскаваныя” літары для галосных ё і 6 (= ё, д kreskowane) ужываліся звычайна для закрытых галосных ё альбо 6, у той час як закрыты галосны ІаІ перадаваўся “некрэскаванай” а, а “крэскаваная” a (a kreskowane) пазначала чысты галосны ІаІ. Ужо ў XVII ст. у друкаваных выданнях адбывалася хаатычнае змяшэнне спосабаў напісання а і а, што можна патлумачыць як адзнаку хуткага знікнення дыферэнцыйнай артыкуляцыі закрытага /а/ і яснага tat.
У алфавіце “літоўскіх” татараў ясна паказваецца пераход у артыкуляцыі закрытых галосных. На месцы закрытага галоснага ІаІ знаходзіцца адзін са спосабаў напісання галоснага ІоІ <о, о, б>, для закрытага галоснага /е/ адзін са спосабаў напісання галоснага /і/ <і, і, і, і>, а для закрытага галоснага /д/ адзін са спосабаў напісання галоснага ІйІ <й, й>. Пры гэтым на падставе рукапісаў, у якіх графічна не адрозніваюцца /о/ і ІйІ, пра артыкуляцыю закрытага /б/ сказаць нічога немагчыма.
10.4.1. Закрыты/о/
Рэфлексы закрытага ІаІ > /о/17 у тэфсіры L рэгулярна сустракаюцца ў шэрагу лексем. У некаторых прыкладах характэрнай з’яўляецца пазіцыя закрытага ІаІ перад плаўнымі і насавымі:
balwan (боства) ne-lajca bolwandw jich рйЫіёпе (109b6), і je^d mowq oto te obrazi bolwani pridinci naSi й bdga (161 b3), nemaS dprdd bdga dd bolwandw prijazni (172a6), ёі-trimali za bogi oprod-nego bolwani (257b4), rekl ibrahim zapewne wi trimace se i trimalisce op rod bdga bolwani obrazi (321b7). Аднак побач з гэтым знаходзіцца таксама balwan без рэфлекса /а/ > lol'. binil bogii rownimi balwani obrazi abi zwedli liidzej z-drogi jego (200b3).
brama (брама): mowilismi jim idzce w brame jeriche i oddajce w brome poklbn (79a7), k'edi bismi otworili na nich wrota i bromi nebesk'e (203a8), preto zabije-se medzi nimi scana i w tej scene brbma potajemna (442a7).
daktylowy (фінікавы): dd tich watrow poschli I pbgineli wlasne jakobi pbschli pni doktilowe i podernali (466a8).
fundator (фундатар); abo dinice rownimi tich k'afirow^ cd karmq i bildiijq chagijdw'4 i filndotorow k'e'bejsk'ich20 (146b2); але: Upadli te fimdatbrowe is-tim mesgidem21 w ogen pek'elnij (157a5).
oklamanie (падман): priwodzili go dd bed dd bklomana (470b2).
Высвятляецца, што ў тэксце тэфсіра L існуюць сляды закрытага ІаІ, хаця на падставе беларускага субстрату тэарэтычна мяркуецца элімінацыя закрытага ІаІ з вакальнай сістэмы польскай мовы на карысць артыкуляцыі ІаІ > /а/.
10.4.2. Закрыты галосны/е/
У закрытым ІёІ выяўляюцца дзве артыкуляцыі: /ё! > ІеІ і ІёІ > Ш. Пры гэтым зусім выразна дамінуе артыкуляцыя !ё! > ІеІ. Рэфлекс !ё! > Ш асабліва праяўляецца
17 Параўн. Kurzowa (1993), р. 66.
18 Ap. kafir = нявернік.
19 Ap. haggi = той, хто здзейсніў паломніцтва (ap. hagg) у Мекку.
20 Ap. ка‘Ьа = Кааба.
21 Ap. masgid= мячэць.
ў тыповых кантэкстах перад Ijl у канцы слова і перад М, але і перад назальнымі (гл. »> 10.7.3.), а таксама ў шэрагу тыповых для гэтага лексем і каранёў22.
Часта паралельныя формы знаходзяцца пры niemasz (няма); звычайнай формай з’яўляецца niemasz'. a zas kogo zwedze pan bog nemaS t'emil od direktorew nikbgd (377b3), chcelibi oni iebi wiSli z-ogna pek'elnego i nemaS jim wijsca s-tamtond (88al). Але побач з гэтым таксама выяўляецца пераход ІёІ > Ш: когап jenzik'em ‘erabsk'im23 zeslali te w піт пітаі na'uk'i kriwej (378al).
КНІГІ ОНЛАЙН
