Александрыя
сказанне аб Аляксандры Македонскім
Выдавец: Выдавецтва Акадэміі навук
Памер: 251с.
Мінск 1962
У галіне марфалогіі праяўляецца няўстойлівае ўжыванне канчатка -а(-я) і -у(-ю) у назоўніках мужчынскага роду адзіночнага ліку роднага склону. 3 аднаго боку, тут наглядаецца пранікненне канчатка -у ў формы назоўнікаў з канкрэтным значэннем (нсь полку выб'Ьгал'ь), а з другога — ужыванне форм на -а ў назоўніках, якія абазначаюць абстрактныя, непрадметныя паняцці (сорома не нм'Ьет'ь). Сярод склонавых форм назоўнікаў сустракаецца таксама канчатак -охь (цяпер дыялектная рыса некаторых паўднёва-заходніх беларускіх гаворак) у месным склоне мужчынскага роду множнага ліку: на ш.нтох'ь, на станох'ь.
Побач з поўнымі формамі якасных прыметнікаў у разглядаемым спісе дапускаецца ўжыванне сцягнутых канчаткаў
-ы, -н ў назоўна-вінавальным склоне мужчынскага роду адзіночнага ліку: велможа любймы; праведный й богаты йовь жйл"ь; козелть однорогн; з"ьбройный стрекуньскі' внск'ь. Пры выражэнні цяперашняга або будучага простага часу ў рукапісе адзначаюцца формы трэцяй асобы адзіночнага ліку без канчатка -ть (чересг, тоть мосгь перейде; тогда воднал студень перемогла с[е]рдце его, й в немош.'ь велякую впаде; мн"Ь са такт> здае), а ў трэцяй асобе множнага ліку сустракаюцца формы на -мо— дыялектная рыса старажытнай і сучаснай беларускай мовы (персов'ь поразнтн маемо).
Даволі шырока для выражэння мадальных адценняў значэння ў рукапісе адлюстравана скарачэнне нязменнай часціцы бы ў бь пасля слоў, якія канчаюцца на галосныя гукі: колн бт> есн ты оучнннл"ь такі> то б"ь але^андрь оубнл"ь; тогда бь есв всю перскую землю возвеселнл"ь; не оударнла б'ь менА перскал рука какт. македонскал; рада бь есмь с[ы]на ймітй т«; хотела бь с[ы]на ймітй; вг>сему б"ь своему господннь был'ь. У аналагічных умовах часта наглядаецца таксама адпадзенне канцавога -е ў часціцы же: фнлона ж-ь й ан-ьтіоха, й птоломел, на особной трапезе посадн; онй ж'ь рекоша; чему жт> еся не могь дарі'ю пособнтн; было жь велмн дйвно; сам-ьпсон-ь снльный от жены жь погй6"ь; й колн жь ц[а]рь фнлнпп'ь оузр'Ьл'ь.
У галіне сінтаксісу Курніцкі спіс «Александрыі» характарызуецца многімі рысамі, уласцівымі для рускай і беларускай моў. Разам з тым тут сустракаюцца 1 такія асаблівасці, якія на фоне іншых асаблівасцей можна прызнаць пануючымі ў беларускай мове. Гэта такія з'явы, як ужыванне дзеяслоўных форм будучага простага часу ў значэнні прошлага часу (тогда ц[а]рь фнлнпп'ь внд'Ьв'ь такую бііду над-ь собой, н с малым-ь войском'ь поб’Ьжчть за ннмі>; наскорхось побі’еть фнлнппа, н раннті> его смертною раною, н свалйт"ь его с конл); наяўнасць спалучэння прыназоўніка до плюс родны склон назоўніка для абазначэння накіраванага дзеяння адпаведна рускаму спалучэнню к плюс давальны склон назоўніка (лйстт> до л-Ькарл; о прнходе але^андрове до царл селун-ьскаго архндона; о прйхождені'н але^андрове до ан'ьтчна города; ц[а]рей понмавшй с собою прнвелн до але^андра; але^андр-ь ходйть до нектонава на наоуку).
У складзе лексікі Курніцкага спіса «Александрыі» маецца даволі вялікая колькасць слоў, пашыраных у беларускай мове. Сярод гэтых слоў можна выдзеліць тры асноўныя групы.
Да першай групы адносяцца словы, не ўласцівыя старарускай мове, але якія ўжываліся ў старажытнай беларускай мове: роз'ьмайтый, вйтлжство (= звйтяжство), отповідатй, заповфдатй, кг>руль, йзвзлчйтй, мешкатч (у значэнні «жыць»),
прутько, посполу, поспол'ь, ведлугь, посполнтый. Прыведзеныя словы амаль не захаваліся ў сучаснай беларускай мове: яны 3‘яўляюцца ў сваёй большасці запазычаннямі з польскай мовы. Гэта зразумела, таму што тэрыторыя беларускага народа доўгі час знаходзілася ў складзе Рэчы Паспалітай.
Другую групу складаюць словы, якія ўжываліся ў старажытных рускай і беларускай мовах, але ў далейшым яны сталі нормай для беларускай мовы: робнтн, той, бо, матн, матка, добре, тлжко, соромть, CRapO^., крнвда, коло, в-Ьдатн, клнкатн, вельмн, чарод'Ьй, жонка, господарь, домовт, (у значэнні «дадому»).
Да трэцяй групы адносяцца словы, не характэрныя для старарускай мовы, але пашыраныя ў старажытнай беларускай мове і дажыўшыя да апошняга часу: або, нн'ьшнй, гукь, што, коштовный, зьброА, ратунок'ь, моць, але, спочатку, початокг>.
Выкарыстанне граматычных і лексічных сродкаў беларускай мовы ў Курніцкім спісе «Александрыі», відавочна, было абумоўлена тым, што ён перапісваўся дзесьці на тэрыторыі Беларусі (магчыма, у паўднёва-заходняй частцы) або перапісчыкам яго з'яўлялася асоба, якая была знаёма з беларускай мовай.
Адшуканыя рукапісныя спісы «Александрыі» не гаран’ туюць поўнага выяўлення ўсіх рэдакцый названай аповесці. Магчыма, у бібліятэках і архівах захоўваюцца не’ вядомыя да гэтага часу беларускія тэксты «Александрыі».1
У гэтай кнізе друкуюцца тэксты пяці спісаў «Александрыі». У тэксталагічна супадаючых поўных беларускіх спісах за аснову прыняты найбольш каштоўны ў моўных адносінах Ленінградскі спіс (Л). 3 рукапісу па Маскоўскаму спісу (М) у заўвагах прыводзяцца фанетычныя, марфалагічныя, сінтак* січныя, лексічныя і арфаграфічныя варыянты. Затым падаеп.’ ца блізкі да іх скарочаны Ленінградскі спіс. За ім змяшчаецца Курніцкі спіс, за якім ідзе тэксталагічна супадаючы з ім у аснове сваёй няпоўны Маскоўскі спіс 1697 года і, нарэшце, блізкі па сюжэту да іх-—няпоўны Ленінградскі спіс.
Для палягчэння самастойнай работы даследчыкаў над тэкстам кніга забяспечана слоўнікам незразумелых і малазра’ зумелых устарэлых слоў, дзе раскрываюцца адпаведныя, уласцівыя толькі гэтаму кантэксту адценні значэння, імен’
1 Невялікі рукапісны ўрывак з «Александрыі» XVI стагоддзя на царкоўнаславянскай мове з паасобнымі беларускімі моўнымі рысамі, па сведчанню Я Ф. Карскага, захоўваўся ў бібліятэцы Красінскіх у Варшаве, № 408, XVI (Белорусы, т. III, вып. 2. Петрбград, 1921, стар. 69).
Асобны рукапісны спіс «Александрыі» пачатку XVII стагоддзя, напісаны на царкоўнаславянскай мове з беларусізмамі, змешчаны ў хранографе, які захоўваецца ў бібліятэцы Акадэміі навук Літоўскай ССР у Вільнюсе (№ 110).
ным і геаграфічным указальнікамі, заўвагамі, у якіх агавораны відавочныя выяўленыя памылкі, дапушчаныя ў рукапісах, а таксама некаторыя старажытныя граматычныя формы. Асобна ў заўвагах агавораны словы і пазнейшыя прыпіскі на палях некаторых лістоў рукапісаў і варыянты тых форм, напісанне якіх адрознівалася пры пераносе слоў у канцы і ў пачатку лістоў рукапісаў. У кнізе прыводзіцца спіс літаратуры аб «Александрыі» і ўзоры рукапісаў.
Усе спісы «Александрыі» друкуюцца суцэльным наборам з захаваннем тагачаснай графікі, арфаграфіі і пунктуацыі, але канец радкоў рукапісаў абазначаецца прамой вертыкальнай рыскай, а канец лістоў—дзвюма вертыкальнымі рыскамі. Цітлы раскрыты, і ўстаўленыя літары ўзяты ў квадратныя дужкі ў кожным канкрэтным выпадку. У квадратныя дужкі заключаны таксама адноўленыя першыя літары слоў, якія аказаліся прапушчанымі ў некаторых тэкстах. Прапушчаныя словы ў тэксце, але дапісаныя другім пісцом, выдзелены ў кнізе разрадкай.
У. В. Анічэнка
ПОЎНЫ ЛЕНІНГРАДСКІ СПІС «АЛ ЕКСАНДРЫІ»
ПОХОЖДЕНІЕ Ц|А]РЯ АЛЕ3АНДРА МАКЕДОНСКОГО:а
(л. 1) Егнптгане мЗдрнн1 розум-Ьючн м-Ьрйземлн, розность водг> | морскнхь, н ргадь небескн'2 знаючн, то есть dirt зв-Ьздны’, н теж | р^шане юкрігу небесного3, которвн4 тежь на вес світь выдалн | велмн шнроко ^знане наЗкь чернокннжскнх.8 нжь6 повйдают | w царю нхь же был добре7 роз^м'Ьючн’ в8 Ha^ni звіздно', н Bt I практыц'Ь9 цвнчоны'. [О]дного10 часу днга ігЬкоторого, колн | ему повгЬдано, нжь11 х^сь царь12 перскн' з моцною р^кою непрнгател|скою протнв ему прнтгагнул: й’нь длга того не порЬ'шал рнце₽ства | своего, анн готовал'ь снль свонх: Але потаемне вшоль до | юсобнсш ковнаты полаты13 своен а взгавшн м’ЬдннцД мо|сгазов^ю наполнен^ю воды дожчовон14, а держачн в15 р^цв посох | мосгазовы': там пре3 чернокннжскнй16 чарн17 днгаволоЕ18 взывал, а розі|мі;ль то добре пре3 чернокннжство во who1 м'Ьдннцы гако шн|кованын людн протнв ему моцно прнходнлн. Было | теж рнцерство царй анектонава19 ^ставнчне20 на сторожн гра|ннць перскнх,ь. Прнб'Ьгль к нему ніікоторн' 21 з рнцере822 его, бо|газлнве ему мовечн: Велнкн’ пане нангь анектонаве23, | тгагне войско на
Варыянты па спісу М. а Загаловак у mice М адсутнічае, а ў mice
Л ён напісаны другім пазнейшым почыркам.
1 мйдрын. 2 н[е]б[е]снын. 3 н[е]б[е]снаго. 4 который. 5 чернокннжкнхь. «Нжь.
7 добрі. 8вь. 9 цвнчоных. 10Одногй'. 11 нжь. 12 ц[а]рь. 13 палаты. 14 дожче-
вой. 16 в-ь. 16 чорнокннжскш. 17 чары. 18 діаволов'ь. 19 анектанава. 20 оуставйчні.
21 нікоторы11. 22 рчцеровь. 28 анектанаве.
тебе, xScb царь1 перскй’ з велйкостю непрйй|тел, й з поганством незлйчоным, сут з ннм парты, меды, пер|сове, снрн, месопотанн, драпес, фарес, аРг'йрй, халден2, ) бахйрй, консврес, гнрканн, er'Hwnn, й йншого люді велмв много зо всход^ с[о]лнца тагнйчого. Колй то 8слышаль | анектона83, воздхн$ль4, ч рекль: сторож^ котор^ю есмь6 | тобФ пор>чмл добре6 захова': а всшкож не йко княжа рнце₽|ское ічнннл, але гако 6ой3ны’ ч[о]л[о]в[Ь]к"ь, абовй” снла й м!жност | не належйт толко в7 велнкостн людЗ, але й в сталостн люд5а | або не вфдаешь, нжь8 wah11 левь много елена' -Ігонйет. А ре|кшн то вшол зас до ковнаты, н справнл чернокннжством лодкн | й людь з воску в9 медннцы наполнено’ воды дожчовой10, а дер|жачй в11 р^кахь рЗзку12 палмов^ю6, гледйчй на ню начал13 I] (л. 16) всймй сйлэмй чароват й вйдФль там йко егвпчнкове былн по|тлумлены навалностю людй’ 14 погзнскйхь. царь15 анектана8 баче|чм то, зара3 шаты йшенйл; йтолйвшй 10голов$ й бородіЙ6 а взй|вшй з17 собою золота нле могль набрат й нных 18речй' котормв | ему былн потребны18 к8 на^ц'Ь зв'Ьздно1 й 19ку чернокнйжстві19 | зб'вгл'ь прочь20 зь егнпту аж 6лй3ко пелузнЗ”, потом прншедшн | до мірннской землй юболокл'ьсе в21 шаты тонкйй. егйпчнк | йко пророкь до македонгЬй22 вшол23, седйча там впосеред24 мФ|ста пред юблнчностю греко8 на нь смотрйчнх 25йвне пророковал 25. | Егйпчнкове зас побачнвшй, йжь26 анектана® цар-ь27 28йхь ^же | не был28 на'день в29 землн егнпетской3°, пошлй до серапнм бога йхь | велнкого й просалй его абы амь правднвый wповФдй | даль w анектанаві царю йх-ь. Снрапйс «іпов'Ьда4: ане|ктанав царь31 вашь пошол 3i> егмпту длй х$са царй перско|го, которн'32 вас кь33 своему панств^ подбне, але по малом | часЬ воротатсе34 до вас, зкйнівшй з35 себе неволство, а помстй|тсй над непрййтелма вашнмн подбйваючн нхь вам. Тйй36 | йіповФдй взйвшй егйпчнкове заразом справйлм царскнй | столпь з37 каменй38 чорного на честь янектанавовй,