Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
Вядома, ад маіх вачэй, якімі б слабымі яны ні былі, не схаваліся ні грубасьць маскі, ні вяровачкі, якімі быў прывязаны хвост, ні прыгожая акругласьць клубоў і тонкі стан. Маргуся? He, Маргуся, калі б ёй заманулася пазабаўляцца такім чынам, хутчэй магла б сыграць ролю козачкі або кошачкі, ёй проста не хапала росту, каб выцягнуцца ў такую даўгую фігуру, цень якой толькі што скакаў па маіх грудзях, прыкрытых коўдрай. Няўжо гэта?.. Ну ііе Артэміюш жа, падумаў я з жахам. Гэта магла быць толькі жонка купца. Калі, вядома, у доме ня жыў нехта яшчэ. Той, хто ня слухаў маіх гісторый. Або слухаў іх, хаваючыся ад маіх бедных вачэй.
ГіСТОРЫЯ ЧАЦЬВЁРТАЯ
СІВЫ ВОЛАС
Міласэрны Бог даў аднойчы Людміле ў рукі вострыя нажніцы, уключыў у разэтку машынку, што гудзела, як разбуджаная пчала, начапіў ёй бэджык з імем, дзе была прапушчаная адна літара — і зрабіў Людмілу той, кім яна ніколі ня марыла быць, а менавіта: цырульніцай у вялікім горадзе. Адной з тых тысяч цырульніц, што шчыруюць у танных пяцірублёвых установах ад ранку да позьняга вечара, абслугоўваючы за дзень па сто кліентаў рознага полу і статусу, але пераважна людзей незаможных і нэрвовых, непераборлівых і пры тым напышлівых, нібы музэйныя партрэты. Адной з тых, хто прызвычаіўся да прэтэнзій і папрокаў, але зусім ня быў разбэшчаны пахвалою і прэміяльнымі; адной з тых узаемазамяняльных цырульніц, аблічча якіх мы забываем адразу ж, выходзячы зь іх цесных майстэрань, пакінуўшы там усё благое і непатрэбнае, што нам так хочацца як найхутчэй скінуць і вымесьці з памяці.
Людміла была самотная жанчына, яна выйшла замуж яшчэ ў маладосьці, але даўно разьвялася і з той пары жыла адна. Самота зрабіла яе гаваркой, за гэта яе ня надта любілі каляжанкі, а сябровак у яе ніколі асабліва й не было. Яна любіла размаўляць з кліентамі і наракаць ім на лёс, яна скардзілася на тое, што ёй даводзіцца суткі за суткамі дыхаць чужымі валасамі, і, мабыць, у лёгкіх ейных ужо
даўно сьпее хвароба, аўжываце сфармаваўся валасяны камяк, як гэта бывае ў котак і іншых сысуноў. Яна жартавала, што цырульнікам павінны выдаваць скафандры, і часам наўмысна кашляла так моцна, што кліенты пачыналі падазраваць у яе сухоты.
Неяк яна стрыгла аднаго мужчыну ўжо ў гадах, дужа прыстойнага з выгляду, у шэрым касьцюме і пры гальштуку, такія кліенты трапляліся ёй рэдка, і яна з павагай глядзела на ягоны плех, што блішчаў паміж дзьвюх купак сівых валасоў, на шырокія плечы і вялікую карычневую бародаўку, якая ўпрыгожвала ягоны нос, нібы ягада. «Вы, пэўна, не жанаты», — сказала яна яму. «Як вы здагадаліся?» — спытаў ён. «У вас валасы з вушэй тырчаць, — сказала Людміла. — Калі б я была вашай жонкай, я кожны тыдзень падстрыгала б вам валасы ў вушах». Мужчына папрасіў пастрыгчы яму таксама й вушы, Людміла ўсьміхнулася й выканала ягоную просьбу. Ён пахваліў яе майстэрства, даў ёй рубель звыш звычайнай платы за работу і пакінуў на яе століку чакалядку. Чакалядка была недарагая, але яна ўсхвалявала сэрца цырульніцы. Наступнай раніцай, калі яна прыйшла на працу, на яе століку стаяла ружа, і была тая ружа колеру крыві і жарсьці, і каляжанкі зайздросьцілі Людміле, а тая пачала чакаць, што будзе далей.
Ды толькі той рамантычны кліент больш не зьяўляўся, ружа засохла, а чакалядка так і ляжала на століку, адзінокая і недарэчная, бо ніхто болып не дарыў Людміле нічога, апрача благіх словаў, гучных папрокаў і дурных прэтэнзій. А ў жыцьці ў яе ўсё пайшло пад адхон. Спачатку зьявіўся былы муж, пра якога яна ўжо даўно забылася, і адсудзіўуяе палову кватэры, і цяпер яна жыла зь нялюбым чалавекам, зусім чужым, пад адным дахам, цярпела ягонае няспыннае п’янства і брыдкія глумлівыя дамаганьні. Затым у яе пачалі выпадаць валасы — і кожную раніцу, прачынаючыся, яна знаходзіла на падушцы вялікі клок уласнае, некалі раскошнае, шавялюры. Ёй давялося хадзіць у хустцы, нібы
заўзятай верніцы, бо неўзабаве галава яе зрабілася гладкай і белай, як вылізаны плямбір у стаканчыку. Бо стаяла зіма, і скура яе, пазбаўленая сонечнай пяшчоты, заставалася бледнай і мёртвай. Доктар, да якога яна нарэшце зьвярнулася, так і не зразумеў прычыну выпадзеньня валасоў — замест гэтага ён знайшоў у яе сьлепату на раньняй стадыі і параіў пашукаць іншую працу і запісацца на даражэзную апэрацыю. Людміла нічога не сказала начальству пра гэткі жахлівы дыягназ — але яна сама заўважыла, што з кожным днём яе зрок рабіўся ўсё горшы, і часам яна ўжо не разумела, дзе ў яе пад рукамі валасы, а дзе вушы. I толькі прынюхваючыся, яна магла яшчэ неяк адрозьніць адны ад адных.
А яшчэ яна рабілася ўсё больш гаваркой — і цяпер на працы каляжанкі ўжо не ўключалі радыё, бо Людміла гаварыла без супынку, пра ўсё на сьвеце, а болып за ўсё яна наракала на свой лёс і на тое, што праз сваю непасільную ды нялюбую працу яна ня можа нармальна дыхаць. «Я ведаю, што яны існуюць, — расказвала яна зьдзіўленым кліентам. — Хто? Ня хто, а што! Скафандры для цырульнікаў! Іх закупілі ў Японіі для такіх няшчасных, як мы, але ня хочуць нам іх выдаваць. Бо ім выгодна, каб мы пакутавалі і задыхаліся! Каму ім? Ім! Тым, хто наймае нас, каб пагубіць. Цырульніцы мруць, як мухі, і калі жанчын нашай прафэсіі ўскрываюць патолягаанатамы, дык у кожнай у жываце знаходзяць вялікі скручаны камяк з валасоў! А ў лёгкіх ляжыць перхаць — хоць лыжкамі чэрпай! Ведама ж, ім прасьцей наняць новых дурніц, чым выдаць нам скафандры! Бо тыя скафандры аддадуць самым багатым, калі на Зямлі пачнецца Апошняя Стрыжка. Якая стрыжка, пытаецеся вы? Стрыжка чалавечага роду! Бог ня проста падкароціць чалавецтву кончыкі, ён пастрыжэ яго налыса, пад нуль!»
Зразумела, што Людміла апынулася на краі прорвы, за якім яе чакалі хіба што вар’яцтва і выгнаньне са сьвету
людзей. Доўга так працягвацца не магло. I вось надышоў дзень, калі жыцьцё няшчаснай Людмілы канчаткова абрынулася ў бездань. Да яе ў крэсла сеў мужчына, які папрасіў падраўняць валасы па баках і выстрыгчы ззаду. Людміла ўзялася за працу, адчуваючы, што ўжо амаль ня можа дыхаць. Галава кліента была недзе ўнізе, яна яшчэ ўгадвала яе абрысы, але гэты шар, ад якога ляцелі ва ўсе бакі дробныя валаскі, расплываўся ў штучным сьвятле цырульні і ўрэшце ператварыўся проста ў невыразную, цьмяную пляму. I тут кліент заверашчаў, ды так пранізьліва, што яна адразу спынілася. Валаскі напаўнялі яе рот — і яе цягнула на ваніты.
«Што вы робіце!» — крыкнуў ён.
«Працую!» — крыкнула Людміла.
«Вы рэжаце мне вушы!»
«Вы самі сказалі: па баках!»
«Па баках, а не па вушах!»
«Колькі існуе гэты сьвет, вушы чалавека тырчалі з бакоў ягонай галавы, а не расьлі ў яго на патыліцы!» — парыравала Людміла і з новым імпэтам прынялася за стрыжку. Кліент ускочыў, але Людміла схапіла яго за плечы і зноў уціснула ў крэсла. Яе рукі былі ў крыві. Кліент паспрабаваў вырвацца, але яна навалілася на яго ўсім целам. Хустка ўпала зь яе галавы. Каляжанкі кінулі працу і ў зьняменьні назіралі за гэтай жахлівай сцэнай.
«Ратуйце!» — захрыпеў кліент.
«Вы самі прасілі!» — крыкнула Людміла і ўсадзіла нажніцы яму ў шыю.
Цела кліента абмякла, а Людміла, задыхаючыся, упала на падлогу.
Хвала Справядліваму Ладу, які ня толькі болып не забівае нас за ціхае слова, але й не прысуджае жанчынам, што пайшлі па крывой дарожцы, страшнай кары ў выглядзе шыбеніцы, купаньня ў бочцы з кіпнем або чвартаваньня. Кліента ўратавалі, а Людмілу прызналі прытомнай ды
пасадзілі ў турму—і турэмная цырульніца, калі да яе прывялі Людмілу, толькі кінула на яе пагардлівы позірк і сказала: «Наступная!» У турме Людміле давялося нясоладка, дый каму там бывае добра. Сядзелі там прыстойныя жанчыны, сядзелі й забойцы ды махляркі, былі й тыя, каго вялікая роспач і паняверка прымусілі выпадкова парушыць закон. Былі тыя, што ўзьненавідзелі Людмілу ўжо за тое, што ў яе на галаве не было валасоў, і чынілі ёй зьдзек і сорам. Былі й тыя, што ўсяляк стараліся ёй дапамагчы і абаранялі ад варожых інтрыг. У турме Людміла зрабілася маўклівай і насьцярожанай, яна ўвесь час пачувалася хворай і малілася Міласэрнаму Богу, каб ён зьлітаваўся над ёй і даў шанец вярнуцца ў той сьвет, што быў да яе такім жорсткім. А яшчэ яна маліла Час, каб ён бег хаця крышку хутчэй — і сваё цела, каб яно зноў зрабіла відушчымі яе вочы.
Даведаўшыся, кім працавала Людміла на волі, яе таварышкі па няшчасьці ўспомнілі, што ў іхнай камэры сядзіць яшчэ адна цырульніца. Вядома, Людміла зь ёй пазнаёмілася. Тую яе каляжанку звалі Марыя, і, зразумела, што яны расказалі адна адной свае невясёлыя гісторыі, што, як высьветлілася, былі дужа падобныя, розьнячыся хіба дэталямі.
Выслухаўшы Людмілу, Марыя ўздыхнула.
«Ведай жа, Люда, — сказала Марыя, — што ты ні ў чым не вінаватая, акрамя таго, што Міласэрны Бог зрабіў цябе жанчынай і даў табе аднойчы ў рукі нажніцы і машынку, якая гудзе, нібы разбуджаная пчала. Але і гэта можа быць віной толькі ў вачах таго, хто ненавідзіць жанчын, сумленных працаўнікоў і самога Міласэрнага Бога. Можаш ня верыць мне, але такіх, як мы з табой, хапае ў гэтым горадзе, куды імкнуць людзі з усёй краіны, каб знайсьці тут дабрабыт і надзею. А лепш павер у тое, што я табе раскажу, бо я не сама гэта прыдумала, а пачула ад тых, хто, як і мы, працаваў у цырульнях і стаўся ахвяраю чараўніцтва. Ці гатовая ты ўважліва выслухаць мяне і паверыць у тое, што я раскажу?»
«Я гатовая», — прамовіла Людміла. Яна ня бачыла Марыю, але чула яе голас, і гэта быў вельмі журботны голас.
«Дык ведай жа, няшчасная мая Люда, што аднойчы ты ўдыхнула ў сябе Сьмерць-волас. Удыхнула яго, працуючы нажніцамі і машынкай і ні пра што не падазраючы. Ён трапіў у твой рот, а можа, і ў hoc, а адтуль — у дыхальныя шляхі, а потым далей — ён пасяліўся ў тваім целе і корпаецца ў ім цяпер, нібы паразыт, разбураючы тваё жыцьцё і ведучы цябе да заўчаснай і жахлівай сьмерці, спадарожнічаць якой будуць ганьба, праклёны, зьдзекі, зьнеслаўленьне і забыцьцё. Жыве ў нашым вялікім горадзе мужчына зь сівымі валасамі, які прыходзіць у цырульні і садзіцца ў крэслы да самых годных жанчын-работніц, да таго ж самотных і поўных надзеі на шчасьце. Кожны валасок на галаве таго мужчыны — гэта насамрэч Сьмерць-волас, ад якога няма паратунку. Ён прыходзіць — і мы дыхаем ягонымі валасамі, самі не заўважаючы, а яны пасяляюцца ў нас і нясуць нам гора і пагібель. Той мужчына цудоўна ведае пра гэта. Ён наўмысна апранаецца так, каб не выклікаць падазрэньняў, ён працуе дзяржаўным чыноўнікам і заваёўвае давер сваімі манерамі і мяккім голасам, сваёй незвычайнай абыходлівасьцю і падступнай дабрынёй. Пасада, якую ён займае, дазваляла б яму наведваць дарагія салёны, але ён ходзіць па танных цырульнях і прымушае нас удыхаць ягоныя дробныя валаскі, ён, мілая Людміла, атрымлівае вычварную асалоду ад таго, што незнаёмыя працаўніцы гінуць, і ніхто ня можа пакараць яго. Пастрыгшыся ў чарговай ахвяры, ён дае ёй рубель і чакалядку, а назаўтра прыносіць жалобную ружу на знак разьвітаньня. Ён ведае, як зьмяняецца жыцьцё беднай цырульніцы пасьля ягонага візыту — і сочыць за сваімі валасамі, каб надаўжэй расьцягнуць задавальненьне і давесьці да пагібелі як мага больш жанчын...»
КНІГІ ОНЛАЙН
