Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
«Тады ідзі! — крыкнуў купец. — Ідзі далоў з маіх вачэй. Голы і брудны, ты будзеш валяцца на вуліцы і начаваць
на вакзалах, бо нават да лецішча твайго ўбогага ты не дабярэшся! Я скажу Артэміюшу, і ён паклапоціцца пра тое, каб ты быў гнаны адусюль, з ганьбаю, як апошняя няўдаліца і хадзячы посьмех! Ідзі!»
Я падняўся.
«Не! — сказала раптам Маргуся. — He выганяйце яго, пане гаспадару!»
«Маўчаць!» — крыкнуў купец, пакрываючыся барвовымі плямамі.
«Я хачу, каб ён застаўся, — сказаў сын купца. — Калі ты яго выганіш, я... Я...»
I гэты малы павіян падпоўз і схапіў мяне за нагу:
«Маё! Маё!»
«Сапраўды, дарагі, — сказала жонка купца. — Што ты такое прыдумаў? Няхай гэты бедны чалавек пачынае свае казкі, як яму заманецца. Міласэрны Бог... Усе мы любім яго. Ды толькі ён усё роўна быў і застанецца да нас міласэрным, нават калі мы ня будзем паўтараць гэтыя словы па сто разоў. Хіба ў гэтым галоўны сэнс нашай забавы? Асабіста мяне трохі раздражняе, калі ўсе гісторыі пачынаюцца аднолькава».
I толькі Артэміюш маўчаў, радасна чакаючы больш дакладных распараджэньняў адносна маёй асобы.
«Ну што, што яму замінае пачынаць свае гісторыі з Bora? — усклікнуў купец, памякчэўшы і задумаўшыся. Гэта ж так проста. Што ў яго, карона зваліцца? Мо ён сам Богам сябе ўявіў? Разваж, казачніку, як гэта было б прыгожа. Вымалявалася б пэўная сэрыя... Дзе кожная казка як на падбор — і чытач, чуючы знаёмы пачатак, ужо наладжваўся б на патрэбную хвалю. Менавіта так працуе казка — яна мусіць мець падобны да іншых казак рытм, у гэтым жанры важны рытуал паўтарэньня! А? Ну давай дамовімся, што ты болып ня будзеш парушаць рытуал — і пойдзем нарэшце спаць. Давай, чуеш? Проста паабяцай мне...»
«Не, — сказаў я. — Гэтыя казкі пішу я, а ня вы, і яны будуць пачынацца так, як я захачу».
«Ты пішаш іх для мяне! — зароў купец. — Забыўся? Я нават імя тваё на вокладку не зьбіраюся ставіць! Ты проста адпрацоўваеш доўг!»
«Хай так, — сказаў я цьвёрда. — Я не забыўся, што гэтыя казкі пішуцца для вас. Але пішу іх для вас я. Калі вам і праўда патрэбныя казкі, вы возьмеце іх і бяз бога».
«Чорт з табой! — раптам крэкнуў купец. — Скажу Маргусі, няхай уставіць Бога ў твае тэксты, калі ўсё будзе гатова. Вось жа нахабнік. Неслух! Бунтаўшчык... Бачу я, ты хітрэц — адчуў, што ў гэтым доме будуць сумаваць без тваіх гісторый... Аплёў нас сваімі путамі. Добра, ідзі спаць і ня думай, што ты выйграў, ты ўсяго толькі не прайграў — пакуль што не прайграў, бо я знайду спосаб прыструніць цябе».
Я бачыў, як зазьзяла тварам Маргуся і як задаволена грукнуў кулаком па падушцы сын купца. Выправіўшыся наверх, я хутка давёў да ладу лазенныя справы і лёг, узбуджаны і горды сваёй перамогай. Хвала Справядліваму Ладу, што больш не забівае нас за ціхае слова — а дазваляе нам зь яго дапамогай крыху пашыраць прастору сваёй свабоды, думаў я. Хвала Высьпе, дзе ўсё яшчэ можна знайсьці сабе прыхілыіікаў, чытачоў і хаўрусьнікаў! Хвала вам, Людзі Будучыні, усе вы на маім баку, у гэтым я ня маю ніякіх сумневаў, бо па чым жа яшчэ, па якіх апісаньнях далёкіх прыгодаў вы зможаце меркаваць пра наш поўны трывог час? Пра тое, як мы здабывалі свабоду свайму голасу там, дзе панавалі толькі сіла і страх?
Мой блазенскі касьцюм вісеў на сьпінцы крэсла — але я, голы і стомлены ад сваёй няўдзячнай працы, не сьпяшаўся засынаць. He сьпяшаўся, нават прамовіўшы сваю начную малітву. Я меў у галаве зачын наступнай гісторыі, што падавалася мне цалкам здатнай на тое, каб зачараваць слухачоў і канчаткова перацягнуць іх усіх на свой бок — а ўжо тады, адчуваў я ў сэрцы слабую надзею, паглядзім, як дзейнічаць далей. Так, надзея была слабая — але ўчора ўначы я ня меў нат’ і такой.
Ды ні зачын, ні снаваньне плянаў не займалі мяне да такой ступені, каб засланіць галоўнае. Я чакаў тыгра.
Я не сумняваўся, што ён прыйдзе зноў. I гэтым разам я не зьбіраўся проста ляжаць і назіраць за ягоным танцам. Я хацеў нарэшце вырваць у тыгра ягоную таямніцу. Паваліць яго ў ложак і даведацца, хто ж гэта гуляе са мной. Я быў пэўны, што тыгр ня стаў бы крычаць, бо наўрад ці ён быў гатовы выдаць сябе. I калі за дзьвярмі пачуліся крокі, я ўсьміхнуўся і заплюшчыў вочы, каб тыгр ня быў гатовы да майго нападу. Хай танцуе.
Дзьверы адчыніліся, але я не пачуў ні скробату кіпцяў па падлозе, ні шумнага дыханьня. Нешта дакранулася да майго носа. Я адплюшчыў вочы. Усе яны стаялі каля майго ложка: купец, ягоная жонка, сканфужаная Маргуся і Артэміюш... Купец меў у руках швабру, жонка — трубку ад пыласоса, Артэміюш, як заўсёды, пагардлівы, трымаў жалезную палку невядомага прызначэньня, Маргуся сьціскала цацачную стрэльбу... А наперадзе стаяў сын купца і сувора глядзеў на мяне. Я неўразумела разглядваў іх, а потым здагадаўся.
«Генэрал Ва Юй, калі непамыляюся?» — іранічнаспытаўся я ў малога павіяна, які ганарыста прымружыў вочы.
Сын купца кіўнуў, ня зводзячы зь мяне позірку. Маргуся адчайна паказвала мне аднымі бровамі, каб я далучыўся да гульні, а ў купца быў такі зьбянтэжаны выгляд, што я ледзьве не засьмяяўся.
«Да сьценкі!» — піскнуў павіян, паціраючы пісюн празь піжамныя штонікі.
Я нехаця вылез з ложка і ў адных майтках стаў да сьцяны. Яны наставілі на мяне стрэльбы. Маргуся адвярнулася.
Avecque si, avecque la, avecque la marmotte.
Avecque si, avecque la, avecque la marmotte.
ГіСТОРЫЯ ШОСТАЯ
ДВА ГРУЗЧЫКІ
Летняй раніцай каля пад’езда аднаго з дамоў у самым цэнтры гораду спыніўся фургон. Бразнулі дзьверы — раз і другі. Двое грузчыкаў, Кабанаў і Банаква, выйшлі і адчынілі машыну ззаду — а потым разам закурылі і адышлі да лавачкі, нібы чакаючы, што рэчы зараз самі пачнуць саскокваць і прамаршыруюць сабе спакойна на пяты паверх. Але рэчы з апаскаю касавурыліся на незнаёмы двор і не сьпяшаліся праяўляць ініцыятыву. I Кабанаў з Банаквам дакурылі і ўзяліся за работу.
Фургон належаў Кабанаву. Аяшчэ яму належалі тоўстыя, дужыя рукі і гэткая самая тоўстая і крэпкая загарэлая шыя. «Не пнаннно, конечно, но», — гэта была ўлюбёная прымаўка Кабанава, якой ён пачынаў кожную справу. А Банаква быў з выгляду здыхлік з хваравітым, прышчавым тварам. Вядома ж, «Банаква» была ягоная мянушка, а як яго насамрэч звалі, Кабанаў забыўся. I чаму Банакву так клікалі, ён таксама ўжо ня памятаў. Часам, калі Кабанаў ня мог знайсьці напарніка, ён званіў Банакву і прапаноўваў падзарабіць. I Банаква ніколі не адмаўляўся.
Гаспадыня ўжо чакала іх у новай кватэры, яна прыехала раней. Яна адчыніла вокны і дзьверы, каб упусьціць у кватэру лета, і цяпер раскладвала па месцах розную драбязу, чакаючы, калі грузчыкі прынясуць самае асноўнае
і цяжкае. Ліфта ў доме не было, бо які ж ліфт можа быць у звычайнай старой хрушчоўцы. Яна вызірнула з акна, грузчыкі курылі, рэчы выглядвалі з фургона, лета было ў самым разгары.
Банаква знайшоў на клюмбе камень і падпёр дзьверы пад’езда. Кабанаў напружыўся і выцягнуў з фургона канапу. Банаква падхапіў яе тонкімі рукамі і ажно прысеў пад цяжарам. «Не пнаннно, конечно, — падбадзёрыўяго Кабанаў. — Но!»
Яны зацягнулі канапу наверх, а потым фатэлі, а потым шафу, а потым камоду, а потым лядоўню і пральную машыну, і Кабанаў працаваў як робат, якому ўсё было пад сілу, ён толькі ўсё больш наліваўся крывёй. Здавалася, калі рэчы скончацца, Кабанаў па інэрцыі абхопіць аберуч увесь гэты дом і занясе куды-небудзь, куды скажуць. А вось Банаква пачуваўся зусім кепска. Хваравіты ліпучы пот ліўся струменямі па ягоным целе, футболка прыліпла да скуры, ён цяжка дыхаў і рухаўся як п’яны. Кабанаў паглядзеў на яго і спыніўся.
«Перакур», — сказаў ён і прысеў на кукішкі. Банаква з палёгкай паваліўся на лавачку, спрабуючы сфакусаваць зрок на фургоне, адкуль на яго глядзелі мяхі, чамаданы, пукі і цюкі, столікі і скрыні.
«Слухай, Кабанаў», — сказаў Банаква, з асалодай закурваючы.
«Ну?»
«А вось калі б табе прапанавалі Радзіму прадаць... Ты б прадаў?»
«Ясна, што не. Ты што?»
«А калі б за сто тысяч?»
«За сто тысяч даляраў прадаў бы. Але гледзячы якой выведцы».
«Ну вось польскай прадаў бы?»
«Польскай не. He люблю я іх. Сам ня ведаю, чаму».
«А літоўскай?»
«Не-а. I латвійскай не прадаў бы».
«А эстонскай?»
«Ды ну. Я б і ўкраінцам не прадаў».
«Чаму?»
«Не люблю я іх».
«А расейцам?» — з надзеяй спытаў Банаква.
«Не», — памаўчаўшы, сказаў Кабанаў.
«Ня любіш іх?»
«А за што іх любіць?»
Банаква ўздыхнуў. Кабанаў глядзеў проста перад сабой шклянымі вачыма, як робат.
«Значыць, амэрыканцам прадаў бы?» — спытаў Банаква.
«Ненавіджу амэрыканцаў. А што, у цябе прапановы ёсьць?»
«Не, я так... — сплюнуў Банаква. —А немцам прадаў бы?»
«Немцам? Ты што? He, немцам ні ў якім разе, — падняўся Кабанаў і зьняў майку. — Hi немцам, ні французам. Я за “Рэал”, калі што».
«Дык гішпанцам прадаў бы?»
«А ім нашто? Не!»
«Значыць, брытанцам...»
«I ім не прадаў бы».
«Дык каму тады? Кітайцам?»
«Яшчэ чаго, — сказаў Кабанаў. — Ну ўсё, хадзем. Гэтая вунь ужо з акна глядзіць. Гаспадыня... Баюся я яе».
Яны падышлі да фургона, Кабанаў з сумневам зірнуў на Банакву і дапамог яму ўзваліць на сьпіну мех. А сам палез усярэдзіну па штосьці болып сур’ёзнае.
«Ну, я пайшоў», — паўзадушаным голасам прасіпеў Банаква і, хістаючыся, зь мехам на сьпіне, нібы з агромністым гарбом, рушыўда пад’езда.
Ён балюча заехаў локцем у паштовую скрыню, закрануў мехам ручку нечых дзьвярэй, за якімі забрахаў сабака. Першы паверх, другі... Банаква прабіраўся па прыступках, якія ніяк не канчаліся, натыкаўся на парэнчы, цела
ягонае бязгучна крычала: стой! Стой! — а перад вачыма пачаў зьбірацца нядобры, каляровы туман. На пляцоўцы трэцяга паверху ён паваліўся на калені і зразумеў, што ня можа падняцца. А ззаду ўжо роўна, нібы машына, пыхцеў Кабанаў з чатырма скрынямі ў адной руцэ і тоўстым мехам на плячы. «Ты што, Банаква?» — навіс ён над паваленым мехам.
«Паміраю я, Кабанаў. He магу больш».
«А як жа работа?»
«Прабач, Кабанаў», — прасіпеў са сьлязамі на вачах Банаква.
«Ты... Ты паляжы тут. Я зараз вады прынясу...» — сказаў Кабанаў і патупаў далей, на пяты паверх.
Банаква сеў побач са сваім злашчасным мехам. На пляцоўцы было пуста, цёмна й ціха, толькі недзе наверсе чуўся магутны кабанаўскі бас, але потым і ён заглух. Банаква падумаў, што вось бы зараз адчыніліся дзьверы той кватэры, каля якой ён прысеў, і іх адчыніла б харошая жанчына, і паклікала б зайсьці, паляжаць на ложку, выцягнуць ногі, і паклала б яму на лоб халодны ручнік... I яго больш ніхто б не знайшоў. Ён застаўся б у яе навечна. Жыў бы тут, у хрушчоўцы, у цэнтры гораду. Знайшоў бы працу. Забыўся б пра тое, кім быў. Думаў бы пра тое, кім зробіцца. Кім яшчэ можа зрабіцца. Туман перад вачыма пачаў пакрысе расьсейвацца.
КНІГІ ОНЛАЙН
