Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
«Яна? — гаспадыня ўзяла з рук Банаквы пашпарт. — Прасіла дапамогі? Гэты здымак умее гаварыць?»
Банаква вырваў пашпарт зь яе рук і схаваў яго.
«Вы грузчык? — спытала гаспадыня, замілавана разглядваючы тонкія рукі Банаквы. — Як вы трапілі ў гэтую прафэсію? Мне здаецца, вам пасавала б нешта больш творчае...»
«Часам я падпрацоўваю разам з прыяцелем, — сказаў Банаква і выпіў каву адным глытком. — 3 Кабанавым. Калі мне няма чаго есьці, Кабанаў звоніць, і я дапамагаю яму, вось і ўсё».
«Грузчыкі... — сказала гаспадыня, ня слухаючы яго. — Сызыфы... I адзін зь іх сядзіць на маёй кухні. Сызыф, ама-
тар таямніц... Грузчык Монтэ-Крыста. Агент Монтэ-Нэгра... Агент Монтэ-Нэграўкрывавым тумане...»
Яна паднялася і знакам паказала Банакву ісьці за ёй. У пакоі, куды зазірала гальлё старога клёна, стаялі знаёмыя Банакву мяхі.
«Ніхто ня ведае, што робіцца з чалавекам у момант ягонай сьмерці, — сказала гаспадыня. — Апрача самога чалавека. Мы навечна застаемся тымі, кім былі ў тую хвіліну, калі чырвоны туман забраў нас — і нашае апошняе жаданьне таксама навечна застаецца з намі. Таму так важна ведаць, хто ты, ведаць, чаго ты хочаш, ведаць, як цябе завуць і куды ты ідзеш».
«Але я...» — замахаў рукамі Банаква, і пашпарт выпаў у яго з кішэні.
«Ты... — сказала гаспадыня. — Ты мроіў велічныя замкі, ты марыў пра славу. Ты лічыў сябе лепшым за іншых. Ты супакойваў сябе тым, што ты проста ахвяра абставінаў. I вось як усё выйшла... Бедны грузчык, у якога аднойчы спынілася сэрца на трэцім паверсе старога дома. Успомні, пра што ты марыў і пра што гаварыў перад тым, як памерці. I тады ўсё стане на свае месцы. А цяпер ідзі. За дзьвярыма цябе чакае твая работа. Ты сам абраўяе, хоць яна ніколі не была тваім пакліканьнем...»
«Ня слухай яе! — закрычалі адразу некалькі галасоў з тых мяхоў, якія стаялі, прыхінутыя да сьцяны і завязаныя белымі, распушанымі на канцах вяроўкамі для бялізны. — Дапамажы нам!»
«Маўчыце, — мякка сказала гаспадыня. — Ён проста грузчык. Што ён можа зрабіць для вас? Ён мужчына. Яго чакае Работа...»
Банаква падхапіў адзін зь мяхоў і пацягнуў да дзьвярэй.
He пнаннно, конечно. Но! — успомнілася раптам яму.
Ён ведаў, што пад ім — пяць паверхаў, а пад тымі паверхамі — сутарэньне, поўнае інсэктаў і пылу, асьветленае адзінай лямпачкай сутарэньне з драўлянымі клетка-
мі, на якіх вісяць цяжкія жалезныя замкі. Ён ведаў што будзе насіць туды мяхі ўвесь дзень і ўсю ноч, усю восень і ўсю зіму, увесь год, год за годам, да сканчэньня сьвету. I мяхі гэтыя ніколі ня скончацца. Уверх і ўніз. Уверх і ўніз. Паўз дзьверы зь іх круглымі вочкамі і выстаўленымі наперад ручкамі, паўз паштовыя скрынкі і нарасты званкоў, закранаючы локцем парэнчы і ссоўваючы аслабелай нагой чужыя дыванкі. Ён ведаў, што груз будзе цяжкі. I што ніхто не пабачыць ягоных высілкаў, толькі сабака будзе брахаць кожнага разу, калі ён будзе прасьлізгваць, задыхаючыся, празь цёмныя пляцоўкі пустога пад’езда. Цень грузчыка ў доме, адкуль ніхто ўжо нікуды ня зьедзе.
А яшчэ ён успомніў, як яе звалі. Тую жанчыну з фатаздымка. Імя было чужое і кароткае, нібы нехта пагрукаў кулаком у дзьверы — і ён пайшоў адчыняць.
Дзіўна, але пакуль я чытаў ім новую гісторыю, яны нібыта зноў зрабіліся мне чужыя, гэтыя пяцёра — я глядзеў на іх і не пазнаваў: купец барабаніў пальцам па канапе, чаго ён піколі раней не рабіў, а жонка ягоная, заплюшчыўшы вочы, стаяла каля акна — я бачыў яе профіль, напружаныя бровы і лоб, быццам у яе балела галава, яна не курыла сёньня і відавочна ня ведала, куды падзець рукі. Артэміюш апусьціў галаву з такім выглядам, які можна было прыняць за глыбокі сорам. Сын купца разгублена азіраўся навокал, не разумеючы, што здарылася. А Маргуся павярнула да мяне твар — і я пабачыў, што яе вочы поўныя сьлёз.
«Ніхто ня ведае, калі прыйдзе ягоная апошняя гадзіна, — прамовіў купец, скопчыўшы свой барабаішы дробат і ляпнуўшы наастачу далоняй па скуры дарагой канапы. — Мы, сьмяротныя, мусім быць штохвіліны гатовыя да канца нашага існаваньня. А гэта значыць паводзіцца годна і быць
вернымі сабе і свайму абавязку ня толькі ў спрыяльныя для нас часіны, але й кожны момант. Слухаючы тваю гісторыю, я падумаў пра тое, як важна не дазваляць сабе ляноты, разбэшчанасьці, марных і пустых думак і неахайнасьці ва ўчынках і выглядзе. Бо гэта таксама наш доўг — зьявіцца аднойчы перад абліччам сьмерці дастойна і бяз сораму. Як жа часта некаторых з нас наведвае спакуса змарнаваць сябе і апусьціцца ў тыя моманты, калі ніхто нас ня бачыць і ніхто не кантралюе... Хоць разумныя людзі ведаюць, што вока Бога ніколі не заплюшчваецца. Самадысцыпліна, уменьне прызнаваць паразу і штохвілінная праца над сабой — вось якія якасьці трэба разьвіваць у маладым пакаленьні, пакуль ня позна».
Сын купца раптам засьмяяўся, хоць для гэтага не было ніякай прычыны — і мне зрабілася за яго сорамна. Але бацькі толькі пераглянуліся — ніхто нават ня цыкнуў на гэтую нахабную малпачку.
«Але ж ты, як я бачу, пачаў частаваць нас ня столькі казкамі, колькі прыпавесьцямі, — апасьліва зірнуўшы на сына, сказаў купец. — У тваіх гісторыях усё больш літаратуры і ўсё менш той сьвятой і магічнай апавядальнай прастаты, якой чакаюць спажыўцы. Параўнаць хаця б першую казку пра зубы — і гэтае апавяданьне, над якім трэба думаць і думаць. Міласэрны Бог сьведка, я рады, што ты так адказна ставішся да сваіх абавязкаў. Але... Шчыра кажучы, я не да канца зразумеў тваю гісторыю пра гэтага Банакву».
«Хвала Высьпе, на якой мы ўсе жывем, — умяшалася нарэшце жонка купца. — Але мне падалося, якраз у гэтай гісторыі ўсё зразумела. Хвала Справядліваму Ладу, які больш не забівае нас за ціхае слова — я лічу, што наш казачнік абраў тыя ціхія словы, якія джаляць нас так балюча, што асабіста мне цяпер няўтульна і страшна. Хвала Людзям Будучыні, якім будзе над чым падумаць, калі яны прачытаюць гэты тэкст».
«Хвала», — адгукнуліся мы ўсе.
«Што тут незразумелага, мой уладару? — працягвала жонка купца. — Няшчасны Банаква памёр на пляцоўцы ад непасільнай працы, за якую быў вымушаны брацца, каб зарабіць на хлеб. I трапіў у дзіўны сьвет, у якім існуюць нейкі час душы тых, хто нядаўна аддаў душу богу. Мёртвыя жывуць сярод нас, мы ня бачым іх, але яны ўсё бачаць і чуюць. Магчыма, бедны Банаква быў мастаком або паэтам, а можа, музыкам. А наогул, гэта гісторыя пра пекла. Ты сам сказаў, мой дарагі муж, пра тое, як важна сустрэць апошні міг самім сабой, а ня кімсьці іншым. Бедны Банаква ня змог — і на тым сьвеце будзе вымушаны цягаць мяхі. Мяхі з пашпартамі мёртвых».
«Добра! Мяхі! Я разумею! Але хто купіць такія мяхі пад вокладкай? Купка разумнікаў і марнатраўцаў? Мне патрэбная казка. Вось, напрыклад, хто была тая жанчына на фатаздымку? — не сунімаўся купец. — Якая яе роля ў гісторыі?»
«Яна — каханая Банаквы! — прамовіла раптам Маргуся і выпусьціла з рук талерку. — Ён ведаў яе, праўда, казачнік? Праўда ж?»
«Праўда», — паціснуў я плячыма.
«Маргуся! — усклікнуў купец (зрэшты, даволі лагодна). — Хто даў табе слова? “Каханая...” Трэба яшчэ дадумацца, каханая яна ці нейкі прывід».
«Прабачце», — сказала Маргуся і апусьцілася на калені, каб сабраць аскепкі.
«Ну, Артэміюш, — павярнуўся купец да слугі. — Як мяркуеш ты? Годная казка?»
«Сюжэт ня новы, — глуха сказаў Артэміюш. — Тэма замагільнага існаваньня героя, які думае, што яшчэ жыве, няблага распрацаваная ў літаратуры. Досыць успомніць такія знакамітыя сярод абазнаных людзей тэксты, як “Мост праз Савіны Ручай”, ці таго ж самага “Соглядатая” паўзабытага цяпер пана У. Сірына. Прапаную не залічваць, забракаваць і забыць гісторыю, якую мы пачулі. Як, па-першае, не ары-
гінальную, па-другое, нягеглую, па-трэцяе, сумбурную, па-чацьвёртае, блытаную, па-пятае...»
«До, до, — сказаў купец. — Вось за што я цябе люблю і шаную, Артэміюш, дык гэта за бескампраміснасьць і шчырасьць. Суворы водгук. Але што да мяне — не перабольшвай, гісторыя неблагая. Прынамсі, я не пагаджуся, што яна нягеглая. Дзіўная, блытаная, сумбурная, але цікавая. Ён ведае сваю справу, наш вінавайца, з гэтым ты ня можаш спрачацца. А ты ведаеш сваю, Артэміюш, і гэта я таксама не магу паставіць пад сумнеў Ты верны слуга. Я меў магчымасьць ацаніць самыя розныя твае таленты — і не прашу праяўляць іх у болыпай ступені, чым трэба. Што ж... Мілы мой сынку, прыйшоў час даверыць табе лёс казачніка. Табе спадабалася гісторыя? Ці зразумеў ты штосьці? Ці было Ta66 цікава слухаць казку пра мёртвых, пра асілка-грузчыка і пра гаваркі фатаздымак?»
Сын купца нечакана падняўся з падлогі і падышоў да мяне. Паклаў рукі мне на калені і ўперыўся мне ў вочы сваім малпіным позіркам. Я ведаў, што мушу адвярнуцца, але трымаўся з усяе сілы. Я ня мог саступіць. I ён гэта ведаў.
«Ну што ты, што, — прашаптаў я яму. — Што ты маўчыш, што ты мучыш мяне? Давай, генэрал, лупі, не шкадуй. Ты ж ужо даўно не разумееш ні слова ў маіх гісторыях. Ты проста хочаш гуляць. Разбэшчанае малое зьвераня... Авэке сі, авэке ля, авэке ля мармотэ! Ты ж ня выкінеш сваю ўлюбёную цацку?»
«Сын?» — асьцярожна паклікаў яго купец.
«Што?» — дзіця заскакала вакол мяне, нібы вакол ахвярнага вогнішча.
«Табе спадабалася казка?» — лісьліва паўтарыў купец, ажно сьліна бліснула ў ягоным поўным бездакорных зубоў роце.
«Так! — крыкнуў сын купца агідным дзіцячым голасам. — Вельмі! Я хачу яшчэ!»
Купец з палёгкай паглядзеў на жонку. Тая кіўнула. Так і скончыўся мой чарговы выступ. Але пакуты мае працягва-
ліся. Бо калі я, асьвяжыўшы рот і аблягчыўшыся, выйшаў з ваннага пакоя і ішоў ужо да сваёй кельлі па цёмным калідоры, зь нішы нечакана зьявіўся Артэміюш і кінуў мне пад ногі свой кароткі і цяжкі цень, перад якім я спыніўся, быццам баяўся на яго наступіць.
«Ну, няздара, — прыціснуў ён мяне да сьцяны. — Я гляджу, ты не паслухаўся маіх парадаў. Што ты раскажаш ім заўтра? Штосьці са Стывэна Кінга?»
«Я ніколі не чытаў Стывэна Кінга», — сказаў я.
«Ды што ты наогул чытаў! — гучна прашыпеў Артэміюш. — У тваёй галаве каша, твае словы ўбогія, як мармытаньне ідыёта ў цёмнай прыбіральні! У цябе няма нават уяўленьня пра справу, за якую ты ўзяўся! Усё, чым ты арудуеш — гэта хітрасьць, ты проста натрэніраваўся тлуміць галовы добрым людзям, вось і ўсё...»
КНІГІ ОНЛАЙН
