Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
«Можаш прапусьціць гэты інтрыгоўны момант, — перапыніла яго жонка купца. — Паеж, адпачні з дарогі. Маргуся, ты ўжо прыбрала салаты? Прынясі іх зараз жа».
«А ты купіў мне падарунак?» — спытаў сын купца ў гэтага агіднага дзядзькі Эжэна.
«Я ж кажу, ні капейкі грошай, — скрывіўся Эжэн. — Калі б я ведаў... Я прывёз бы табе кучу цацак».
«Нічога, нічога, — сказаў купец. — Дарэчы, час пазнаёміць між сабой нашых дарагіх гасьцей. Гэта, як вы ўжо здагадаліся, мой дарагі пляменьнік Эжэн, які завітаў да нас з узьбярэжжа. А гэта...»
I купец уважліва паглядзеў на мяне.
«...А гэта наш госьць, вядомы сучасны пісьменьнік, — рука купца зрабіла элегантны рух у мой бок. — Аўтар шматлікіх казак і іншых забаўных гісторый, якімі ён ласкава пагадзіўся дзяліцца з намі ў гэтыя неспакойныя і турботныя вясновыя вечары. Ён гасьцюе ў нас ужо ня першы дзень, і мы ўсе радыя, што такі наважаны чалавек пагадзіўся пажыць у нашай сьціплай хацінцы».
«Хахаха, — Эжэн пражаваў мяса і выплюнуў храсток. — Ня думаю, што яго давялося доўга ўпрошваць! У вашай
сьціплай хацінцы, дзядзю, хапіла б месца для сотні паважаных балаболаў і дармаедаў. Я б таксама не адмовіўся пажыць тут, расказваючы гісторыі за харчы. У мяне куча цікавых гісторый! Вось, скажам, пазаўчора. Выклікаю я таксі...»
«Я выдавец, — спыніў яго купец. — Але бізнэс — гэта яшчэ ня ўсё, мілы пляменьнік. Культура мае патрэбу ў падтрымцы, без мэцэнатаў ёй не ацалець. Я заўжды меў схільнасьць да культуртрэгерства і надзвычай рады, што змог заснаваць нешта кшталту стыпэндыяльнай праграмы для творцаў. Наш казачнік — першы ўдзельнік маёй праграмы. Ён жыве наверсе, днямі працуе, а вечарамі чытае нам напісанае. Для мяне гонар мець такога госьця, дый ня толькі для мяне — мы ўсе ганарымся, што ў сьценах нашага дома ствараецца жывое мастацтва, якое застанецца на вякі, бо нездарма казалі старажытныя мудрацы: ars tonga, vita brevis, verba volant, script a manent».
«Ага, я чуў, — сказаў Эжэн. — Слонга-слонга, маныманы, ці як там. Я ж ледзь знайшоў ваш дом. Званю, ніхто не адчыняе, а сьвятло гарыць. Потым Артэміюш усё ж пусьціў мяне. Заходжу, а тут у вас чытка. Дай, думаю, пачакаю. Стаю ў дзьвярах, стаю, слухаю, а вы хоць бы вокам міргнулі... Сядзяць усе, як ачмурэлыя. Прабачце, дзядзю».
«Дарэчы, мы звычайна абмяркоўваем пачутае, — сказаў купец. — Абмяркоўваем з далікатнасьцю сапраўдных гурмапаў, не забываючы быць патрабавальнымі да аўтара, за што ён нам, як я бачу, дужа ўдзячны. Ці ня хочаш ты далучыцца, Эжэне? Што ты думаеш пра гісторыю з агеньчыкамі? Ці закранула яна патаемныя струны тваёй душы?»
«Дык я ж прапусьціў пачатак, — засьмяяўся Эжэн. Ну... Струны ў мяне такія, што лепш не чапаць. Ну, сьмешная байка, ага».
«Што ж у ёй сьмешнага? — спытала жонка купца і пацягнулася нэрвовымі пальцамі па сваю ўлюбёную цацку з салодкім дурманам. — Ты даслухаў яе да канца?»
«Ага, — сказаў Эжэн. — Нармалёвая байка, я ж кажу. Лямпавая такая. Як у дзяцінстве. Ну, ня ведаю. У вас тут наогул весела, цёця. Я падумаў, калі зайшоў, што гэта ў вас клоўн на крэсьле сядзіць. Так толькі клоўны апранаюцца. I старпёры. Я ж так і дапёр адразу, што, відаць, у вас гулянка нейкая: на сьценах балёнікі, клоўн пасярод пакоя, падарункі, жратва... Мне наогул шанцуе, дзядзю, я заўсёды ў госьці ўдала заходжу — як ні зайду да каго, дык там п’юць, ядуць і мне нальюць... Гэй, як там цябе, Маргося! Нацадзі мне яшчэ чырвоненькага».
«Дык ты купіў бы такую кніжку? — зморшчыўшы лоб, запытаўся купец. — Кніжку такіх вось дзіўнаватых гісторый?»
«Дык у мяне ж ні капейкі, — усклікнуў Эжэн. — Вы мне дайце пару соцень, дзядзю, каханенысі, я заўтра ў кнігарню схаджу і любую кніжку куплю, якую скажаце».
«Хочаш паглядзець на мае падарункі? — сын купца вылез з-пад стала проста на калені гэтаму пашляку. — Хочаш?»
«Потым, — сказаў Эжэн, накідваючыся на салаты. — Ну піто там у цябе, што? О, паравозікі! Крута. Малайчына. Ідзі гуляй, дай дзядзечку Эжэну пажэрці».
Я ўсё гэтак жа сядзеў на сваім чортавым крэсьле, слухаючы размовы між сваякамі, і пякучы сорам кусаў мяне за вочы і вусны. Як жа ўсё выйшла па-дурному — і якім нікчэмным я выглядаў у сваіх вачах! О так, казаў я сабе, сорам — прафэсійная хвароба такіх, як я, але прыступ гэтым разам быў папросту невыносны.
Бо мне было за што сябе дакараць! Няма большае ганьбы, чым дзяліцца гісторыямі з чалавекам, які ня варты таго, каб іх слухаць. О, як часта ў маім жыцьці здаралася, што я мусіў чытаць створанае ў самыя тонкія хвіліны грубым і пошлым людзям, якія ўзнагароджвалі мяне толькі жывёльным сьмехам і неўразумелымі позіркамі. I вось я быў вымушаны зноў чытаць свой праніклівы і тонкі тэкст у прысутнасьці нейкага дурня, які марнаваў сваё жыцьцё на драбязу пошлых грашкоў і мітусьню сярод
такіх самых духоўных пігмэяў, як ён сам. Я быў для яго клоўнам, клоўнам, і ня болей.
I дзеля гэтага я пісаў увесь дзень?
Я дакараў сябе, сьцябаючы пугай злых думак сваю стомленую душу, а купец вёў з Эжэнам нясьпешную размову. Пакрысе я пачаў прыслухоўвацца, бо размова была даволі цікавая.
«Скажы ж мне, пляменьніку, — запытаўся купец. — Як маюцца твае бацькі? Ці здаровы мой брат і ягоная добрая жоначка? Ці расьце яшчэ вішня ў вашым прасторным двары? I ці стаіць яшчэ ў вашым горадзе тая старая кнігарня каля самага порту? Ці бачыў ты ў ёй кнігі майго выдавецкага дому?»
«Ага, — гэты дурніла нарэшце нажэрся і цяпер адваліўся на сьпінку фатэля, пачухваючы трыбух. — Бацькі нармальна, жывыя. Што там вы яшчэ пыталіся? Пра вішню? Дык няма ўжо таго дома, мы пераехалі на здымную хату, бацька сам паліць у печы. А маці ў шпіталі. Слугі памерлі, спачатку Агата, а потым і Ахмэд. Вы ж чулі пра гэтую... Ну, чумку. Дык Агата ад яе сканала, а Ахмэд ад старасьці. У нас цяпер паўгорада баіцца, што чумку падхапіла. А мне дык абрыдла ўжо слухаць: прафіляктыка, прафіляктыка, туды не хадзі, тое ня еж, з тымі не гавары, маску насі з сабой. Мне маска да пыскі не пасуе. Дык я ў сталіцу і зваліў... Тут у масках пакуль амаль ніхто ня ходзіць, панікі ніхто не наводзіць і наогул: свабода!»
«А кнігарня? — спытаў купец, незадаволена хітаючы галавой. — Што зь ёй?»
«Дык няма ўжо той кнігарні каля порту, — махнуў рукой Эжэн. — I порту няма. Морам змыла. Вы што, ня чулі, дзядзю? У нас нядаўна цэлы раён змыла. Паваліўся са скалы проста ў ваду, з дамамі, садамі і ўсім, што было — опа, і няма. Мора, кажуць, наступае. Жарэ нас, як... Ну, карацей, жарэ. He чыталі? Дваццаць працэнтаў гарадзкой тэрыторыі — як карова языком. Было — і няма. I дзесяць працэнтаў насель-
ніцтва. Я ж і кажу: на такое паглядзіш, жыць ня хочацца. Дык я ў сталіцу і зваліў!»
«Нештая прапусьціўгэткія жахлівыя навіны, — устрывожапа прамовіў купец. — Працы столькі, што не прадыхнуць. Сто новых кніг заплянавана да восені, дваццаць шматтомнікаў, дзесяць альбомаў. А ўвечары нам казачнік чытае не адарвацца... Што ж, сталіца жыве сваім жыцьцём».
«Ага... Вось вы, дарэчы, пра кнігарню сказалі, дзядзю, паляпаў сябе гіа жываце Эжэн. — Няма больш у нашым горадзе кнігарняў. Скончыліся. А калі б і засталася тая, каля порту? Хто б у яе хадзіў? Людзям цяпер не да кніжак...»
«А да чаго ж ім? — падняў грозныя вочы купец. — Што іх цікавіць?»
«Дык я ж кажу, — апраўдальна раскінуў рукі Эжэн. 3 аднаго боку, чумка косіць. Шпіталі перапоўненыя. А з другога — гэтае суччына мора. Яно ж нас нішчыць! Пазабівае ўсіх нахрэн, зжарэ і не падавіцца. Скале нашай знакамітай даўно капец. Цяпер усе, хто каля пляжаў жыў, перасяляюцца на ўскраіну. Вось і мы... Турыстаў даўно няма, усе баяцца да нас ехаць. He да кніжак народу, разумееце?»
«Ну вось што, дарагія мае, — купец ажно прыўзьняўся над сталом і кінуў на мяне сур’ёзны позірк. — Калі б людзі менш слухалі панікёраў і баязьліўцаў, а болып чыталі, дык ведалі б цану Слову. Кожнаму, хто ня страціў дар мысьленьня і веры ў Міласэрнага Бога, кожнаму, хто жыве пры нашым Справядлівым Ладзе на нашай Высьпе, зразумела: людзі заўсёды чыталі і будуць чытаць кнігі! Нават калі Міласэрны Бог выявіць свой гнеў і чалавецтва паменшыцца ў памерах да аднаго апошняга небаракі: кнігі будуць існаваць і даваць яму надзею і сілы! Але Міласэрны Бог не дапусьціць, каб род чалавечы згас. Зайдзіце ў сталічныя кнігарні! Кніг усё больш, і кнігі выдаюцца ўсё болып шыкоўна! Стары закоп жыцьця кажа, што перад вайной нараджаецца больш хлопчыкаў, чым дзяўчынак. А ў мірны час — наадварот. Дык вось кніг выпускаецца ўсё болып і больш, а гэта
значыць, нам нічога не пагражае. Людзі зноў чытаюць кнігі! Род чалавечы множыцца — і множыцца ў сваёй дасканаласьці ягоны вечны і няўрымсьлівы розум!»
У пакоі запанавала маўчаньне.
«Маргуся, пасьцялі майму дарагому каханаму пляменьніку ў пакоі, дзе жыў той рэдактар, — сказаў купец, глыбока задумаўшыся пра нешта. — Нам усім спадабалася твая гісторыя, казачнік, і я прапаную лічыць абмеркаваньне завершаным. Даруй, мой верны Артэміюш, прыберажы свае крытычныя стрэлы да заўтрашняга вечара. Дабранач, сябры мае».
«Дзядзю, я ўсё разумею, — ускочыў пляменьнік. — Але вы дасьцё мне пару соцепь на білет?»
«Ты атрымаеш іх заўтра раніцай, зайдзі да мяне ў кабінэт, — сказаў купец. — I адразу ж паедзеш дамоў. Я перадам табе гасьцінцы для майго брата і ягонай беднай жоначкі. Наш добры Артэміюш адвязе цябе на вакзал. На гэтым скончым нарэшце наш цудоўны вечар і, памаліўшыся, выправімся насустрач гэтай блаславёнай ночы і новаму працоўнаму дню».
Усе ўсталі, я чакаў, пакуль мае добрыя гаспадары пакінуць пакой. Але пляменьнік купца раптам зноў паваліўся ў фатэль і закінуў нагу за нагу:
«Слухайце... Яшчэ адно пытаньне. Толькі адно пытаньне — і ўсе пойдуць бай-бай...»
Купец незадаволена спыніўся, ягоная жонка ўздыхнула.
«Што ж, пытайся. Калі нешта не дае табе спакою, мы паспрабуем давесьці ўсё да ладу».
«Слухайце! — Эжэн па чарзе агледзеў усіх нас і ўсьміхнуўся. — Я ніяк не магу раскумекаць. Чаму вы ўсе ТАК размаўляеце?»
«Як так?» — спытаў я.
«Што ты маеш на ўвазе?» — сказаў купец.
«Ну, вы гаворыце, як нейкія акторы ў кіно пра старыя часы, — сьцепануў плячыма Эжэн. — “Мой добры Артэ-
міюш”, “выправімся, памаліўшыся”, “ці не абзавёўся ты”, “Міласэрны Бог” і ўсё такое? Гэта што, гульня такая? Вы як быццам з пазамінулага стагодзьдзя сюды ўпалі. Гэта так цяпер модна? Фішка такая? Ці што? He, я сур’ёзна, дзядзю, цёця, ну вы праўда нейкія дзіўныя, я быццам у фільм трапіў!»
КНІГІ ОНЛАЙН
