Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
«Значыць, заўтра сустрэнемся тут?»
«Вы сабе як хочаце, — сказаў ён. — А мне грошы патрэбныя, колькі вам гэта паўтараць».
Назаўтра Мухін, праходзячы міма труны, шапнуў яму, што містэр Зарубі ляціць начным самалётам дамоў. Значыць, прыйшоў апошні дзень пакутаў. А потым: разьлік! Навіна адразу надала яму сілаў. Гэтым разам яму прыляпілі штучную бараду, але містэр Зарубі ўжо не зазіраў у дамавіну.
Калі ён прыйшоўудушавую пасьля працы, Валеры Львовіч ужо мыўся.
«Як у вас прайшло? — спытаў Валеры Львовіч, намыльваючы шыю. — Я чуў, містэр Зарубі ўначы зьяжджае...»
«Усё ў парадку, — сказаў ён, становячыся пад душ. — Мухін абяцаў заўтра разьлічыцца. Шкада, што містэр Зарубі вяртаецца на радзіму. Я б хоць кожны дзень працаваў за такі заробак».
«Няўжо вас так і не наведала за гэтыя дні пачуцьцё віны? — гучна спытаў Валеры Львовіч, каб перакрычаць шум вады. — Ну ня можа быць, каб такі тонкі чалавек, як вы, не задумаўся хоць на імгненьне, што мы насамрэч тут з вамі робім...»
«Ды ідзіце вы са сваёй віной! — крыкнуў ён. — Чуеце? Перад кім? Перад кім я вінаваты? Можа, перад вамі? А?»
Ён зрабіў крок з-пад струменяў, каб Валерый Львовіч пачуў ягоны адказ. I наступіў на кавалак мыла.
Ён упаў скроняй акурат на выступ — і раптам зразумеў, што беднасьць скончылася. Беднасьці больш ня будзе. Нічога больш ня будзе. Hi беднасьці, ні цытатаў, ні віна, ні віны, ні хлусьні.
Ён бачыў над сабой спакойны твар Валерыя Львовіча, які нахіліўся над ім, нібы зьбіраўся прачытаць малітву. На ягоным абліччы сьвяцілася мірная і крыху вінаватая ўсьмешка.
Валеры Львовіч дастаў з рота тры капейкі і асьцярожна паклаў іх на твар нябожчыка: дзьве на вочы і адну на вусны, якія яшчэ падрыгвалі, быццам спрабуючы нешта запярэчыць.
Я замаўчаў і закрыў рукамі ноўтбук, нібы саромеўся напісанага.
Я ведаў, што напісаў найлепшую гісторыю з тых, што былі створаныя мной у гэтым доме. Але гэта было нянраўдай. Гісторыя пра п’яніцу і сьмерць была найлепшай гісторыяй з тых, што я напісаў наогул. За ўсю сваю доўгую і бясслаўную кар’еру. Чамусьці мне падабалася называць яе ў думках бясслаўнай. Хоць, калі разабрацца, хіба мог казаць нешта пра славу чалавек у маім становішчы?
Я ведаў, што гісторыя была найлепшай. I яны ведалі гэта таксама.
Купец неадрыўна глядзеў на мяне — і ў ягоных вачах я бачыў спачуваньне і гордасьць.
Жонка купца застыла са сваёй абрыдлай цыгарэтай нібы толькі я сваім голасам мог ажывіць яе.
Маргусін твар гатовы быў абдарыць мяне пацалункам за маё майстэрства — і я адчуваў, што толькі страх пакараньня не дае ёй кінуцца мне на шыю і ўзнагародзіць за талент.
А сын купца... Ён плакаў. Сядзеў на падлозе ля маіх ног і плакаў дарослымі, цяжкімі, сарамлівымі сьлязьмі. Я яшчэ ніколі ня бачыў, як ён плача. Такі малы — і ніводнай сьлязы да сёныіяшняга вечара.
I нават Артэміюш, здавалася, пазіраў на мяне з-пад насуплепых броваў безь нянавісьці і пагарды, на якія ён быў гэткі мастак.
На шчасьце, пляменьніка, таго паскуднага Эжэна, у доме даўно не было. Я ня вытрываў бы зараз ягонага рогату і ягоных недарэчных убогіх камэнтароў. Даў бы яму па дурной пысе. Аднак ён атрымаў ад купца грошы і зьехаў па абедзе: я чуў, працуючы над казкай, як з двара выехаў чакалядны «пакард»; відаць, Артэміюш адвозіў паганца на вакзал.
Я зноў быў дома, я зноў быў у сям’і, я быў сярод чытачоў — і я ганарыўся сабою. Я ня ведаў, чым усё скончыцца, але ведаў, што іхныя сэрцы цяпер назаўсёды належаць мне.
«Гэта найлепшая казка з тых, што мы пачулі ад цябе, вінавайца, — прамовіў нарэшце купец. — Гісторыя пра тое, як нельга гуляць з тым, што мацнейшае за нас. 3 тым, што ня варта абражаць нікому — бо велічнасьць сьмерці і яе справядлівасьць заслугоўваюць ад нас толькі бязьмернае павагі і пакоры. Але што я кажу? Я спрабую зладзіць абмеркаваньне і разумею сам, што не змагу сказаць тых словаў якіх і праўда заслугоўвае твой маленькі шэдэўр, які мы мелі гонар сёньня паслухаць з вуснаў самога пана аўтара. Аднак калі ёсьць ахвотныя выказацца, я ня буду нікога стрымліваць. Адзінае, я не пацярплю кепскіх словаў на адрас апавядалыііка і ягонага твору. Бо яны абодва ўжо цяпер надта дарагія майму сэрцу».
«Я згодная з табой, — сказала жонка купца, ачуўшыся ад свайго дзіўнага здранцьвеньня. — Ведаеш што, дарагі... Магчыма, ты ўспрымеш гэта балюча... Але я даўно хацела сказаць табе...»
«Я слухаю цябе, дарагая, — прамовіў купец, занураны ў свае думкі. — Ты можаш выказвацца абсалютна вольна, але не забывай, што твае словы могуць адгукнуцца ў маім сэрцы такім болем, які я ня здолею стрываць».
«Я думаю, што ты мог бы праявіць уласьцівую табе велікадушнасьць і дараваць нашаму казачніку ягоную пазыку, — сказала жонка купца і зноў закурыла. — Але ня гнаць яго,
а прапанаваць жыць у нашым доме далей і расказваць нам свае гісторыі за варты ягонага таленту ганарар. Няхай чалавек ведае, што ён вольны, няхай ягоная творчасьць пазбавіцца нарэшце ганебнага матыву ня вернутай своечасова пазыкі. Скажы яму, што ён больш не вінавайца, а жаданы і ганаровы госьць нашага дому».
«Шчыра дзякую вам, літасьцівая і мудрая пані, — прамовіў я хутка. — Але я сапраўды маю вялікую запазычанасьць і зьвязаны з панам гаспадаром угодаю, якую мушу выконваць, пакуль справа ня вырашыцца менавіта так, як мы дамовіліся. Я не хачу карыстацца вашай вялікай дабрынёй і здымаць зь сябе крыж вінавайцы да таго моманту, пакуль ён сам не ўпадзе з маёй беднай сьпіны».
Купец задумаўся.
«На жаль, — сказаў ён, — я не магу парушыць нашую ўгоду. Дакладней кажучы, я мог бы, але не пайду на гэта. Бо ёсьць прычына важнейшая за нашую літасьць або чалавечнасьць. Казачнік радуе нас выдатнымі гісторыямі, апошнія зь іх былі папросту бліскучымі, але я ведаю людзей, дарагая. Варта мне толькі адпусьціць яго — і ён зноў возьмецца за сваё. Будзе разбураць свае цела і душу, ленавацца, аддавацца пэсымізму і паняверцы, корпацца ў сваіх больках і цешыць сябе маніяй велічы. Ён прападзе, паверце мне, сябры мае. Таму няхай жыве ў нас далей, вяртае пазыку і займаецца тым, што прадпісаў яму Міласэрны Бог. Прашу вас усіх успомніць, што пастаўлена на кон і якую вялікую справу мы з вамі робім. He, казачнік, я магу адмовіцца ад слова “вінавайца”, зьвяртаючыся да цябе, калі яно табе не даспадобы. Але адпусьціць цябе было б не па-людзку, дый і ня ў правілах добрага выдаўца рабіць штосьці такое, што загубіць добрага аўтара. Маргуся, пахвалі яго, толькі хутка, бо мне здаецца, ён зьвесіў галаву — без усялякай на тое прычыны».
«Вашая гісторыя зачаравала мяне, як ніякая іншая з усіх, якія я чула», — сказала Маргуся і зірнула на мяне так, што я памкнуўся да яе, але своечасова ўзяў сябе ў рукі.
«Мой верны Артэміюш, — сказаў купец. — Ты, вядома ж, знойдзеш крытычныя словы і для гэтай цудоўнай гісторыі. О так, ты маеш рацыю, гісторыі нашага госьця — піякія ня казкі, а паўнавартасныя апавяданьні. I ўсё ж я не даю табе сёньня слова. Мне хочацца пакінуць пасьля гісторыі пра п’яніцу і сьмерць добры пасьлясмак, а ты яго загубіш сваімі папрокамі. Часам крытык мусіць памаўчаць. Так што, Артэміюш, мы пагаворым з табой пазьней. Сынку мой, я бачу, што ты плачаш. Але павер, часам сьлёзы неабходныя. Ёсьць час для сьмеху, а ёсьць для плачу. Добра, калі пачутыя або прачытаныя намі гісторыі могуць даводзіць нас як да першага, так і да другога. Цябе так узрушыла казка, праўда?»
«Так», — злосна сказаў малы, выбягаючы з пакоя. Ён быў настолькі захоплены, што ажно крыўдаваў на мяне — і сам не разумеў, чаму. I гэткае часам здараецца...
«Я жадаю ўсім нам добрай ночы, — нарэшце абвясьціў купец. — Артэміюш, правер браму, я чую, што каля яе на вуліцы швэндаецца нейкі падазроны народ. Сёньня ў горадзе надзіва неспакойна, паўсюль натоўпы, паніка, паліцыя, сырэны. Вазьмі стрэльбу, Артэміюш, а ты, Маргуся, правер вокны ва ўсім доме. Што да цябе, казачнік, дык я прашу цябе пакуль што ня класьціся, а зайсьці ў мой кабінэт».
Я пакланіўся і падняўся. Я бачыў, як Артэміюш, сыходзячы, узнагародзіў мяне такім лютым позіркам, што я ледзь ня сеў назад на маё звыклае, такое мірнае крэсла — толькі там, паміж гэтых паліраваных падлакотнікаў, мой азадак пачуваўся ў бясьпецы. Артэміюш... Як жа ён разьюшыўся праз тое, што яму нават не далі слова! А я ўжо лічыў яго сваім хаўрусьнікам... Пасьля ўчорашняй гісторыі з пляменьнікам мне падалося, што ён пазірае на мяне болып прыхільна. О купец, што ты нарабіў... О наіўны я дурань... Як я мог паверыць, што зайздросьлівы чалавек так хутка вылечыцца ад свайго цёмнага пачуцьця.
Я прайшоў усьлед за гаспадаром у ягоны кабінэт. Ён сеў за стол і паказаў мне знакам, каб я ўсеўся перад ім.
«Паслухай, — сказаў ён, уважліва вывучаючы мой непранікальны твар. — Магчыма, ты гуляеш са мной. Магчыма, ты і праўда думаеш, што я нічога не заўважыў».
«Я не разумею, пра што вы», — сказаў я.
«Твая гісторыя пра Шашка і Яна Кніжку... — гірамовіў купец, перагнуўшыся праз стол. — Ты думаеш, я няўважліва яе слухаў? Як яна там называлася: “Агеньчыкі ад нуды”? Ян Кніжка — гэта мой сын, праўда? Ты ж напісаў казку пра яго?»
«Ён прасіў мяне, — сказаў я. — Прасіў зрабіць яму падарунак».
«Гэта я зразумеў, — кіўнуў купец. — Я ўважліва слухаў апісаньне Яна Кніжкі. У гісторыі сказана, што ў яго ёсьць сястра. Чалавек-кніга, бацька-выдавец і: сястра».
«Так, — сказаў я. — Менавіта так там і было. У вас добрая памяць. Кожны казачнік мусіў бы дзякаваць Міласэрнаму Богу і Справядліваму Ладу, маючы такіх уважлівых чытачоў, як вы, пане гаспадару».
«Ах ты шэльма, — сказаў купец, адкінуўшыся на сьпінку крэсла. — У мяне добрая памяць, а ў цябе, я бачу, ёсьць добры гід па маім доме. Гід, які выдае табе ўсе мае маленькія таямніцы. Хто табе расказаў? Маргуся?»
«А што тут расказваць? — паціснуў я плячыма як нічога ніякага. — Ваша дачка, якую вы хаваеце ад мяне, бегае ўначы па доме ў касьцюме тыгра. Я падумаў, што так і трэба...»
«Вось яно што, — сказаў купец. — Нават калі я зараз паверу табе... Ох. Ва ўсім вінаватая Маргуся. Я ж узяў зь яе слова, што яна будзе пільнаваць, каб дзьверы ў Рутчын пакой былі замкнутыя, і за тым, каб усе трымалі рот на замку. Бачыць Міласэрны Бог, я звольню Маргусю заўтра ж. Яна падвяла мяне! А я давяраў гэтай шалапутцы!»
КНІГІ ОНЛАЙН
