Апошняя кніга пана А.
Казка
Альгерд Бахарэвіч
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск, Прага 2020
«Лепш у зубы, — сказаў купец. — Адразу ачуняе і зразумее, што ня варта было лезьці на чужую тэрыторыю!»
«Можа, ён прынёс нам навіны?» — сказала жонка купца.
«Або ультыматум», — сказаў я.
«А хто гэта?» — спытаў малы, а Маргуся адагнала нас:
«Ён будзе жыць, але ў яго шок! Давайце пакладзем яго ў пакоі наверсе і дамо ачуняць. Калі Міласэрны Бог ня даў яму памерці адзін раз, дык можа, зноў выявіць сваю літасьць».
Мы зацягнулі яго наверх, у пусты пакойчык недалёка ад майго. А самі селі ў гасьцёўні, пакінуўшы госьця пад наглядам Маргусі.
«Я ня ведаю, хто гэта, — прамовіў купец. — Пане Гланда, што вы можаце сказаць пра гэтага чалавека? Зь якімі намерамі ён пранік у дом і ці належыць ён да культурных грамадзянаў?»
«Ня ведаю, — сказаў пан Гланда. — Я першы раз яго бачу. Але, здаецца мне, ён меў да нас сур’ёзную справу, калі рызыкнуў жыцьцём, каб прабрацца сюды».
ГіСТОРЫЯ ДВАЦЦАЦЬ ПЕРШАЯ
НАПРЫКЛАД, АРКАДЗЬ
Назавем яго, напрыклад, Аркадзь. Хоць насамрэч ён меў іншае імя, але хіба маюць значэньне імёны, якія даюць людзям бацькі, калі гісторыя, калі ёй заманецца, бярэ нас у свае лябірынты зь любымі імёнамі, нават самымі немілагучнымі? Нават зь мянушкамі.
У дзяцінстве Аркадзь таксама меў мянушку. Пісарчук — так яго звалі ў школе тыя, хто ненавідзеў паперу, асадкі, алоўкі і ўсе тыя чортавы выдумкі, што адцягваюць здаровае чалавечае патомства ад галоўнай мэты: шчасьця ў асабістым і сямейным жыцьці. Пісарчук — крычалі яму на вуліцы і ў школьнай разьдзявальні. Пісарчук! Аркадзь ведаў, кім ён хоча быць. А зрабіўся кімсьці зусім іншым.
Пакінуўшы школу, ён зьмяніў шмат заняткаў. Ён быў салдатам, студэнтам, статыстам, стылістам. Ён быў садоўнікам, садыстам, судзьдзём у конкурсах прыгажосьці і супернікам у спарынгах па боксе. Ён быў кіроўцам, кіраўніком фірмы з абмежаванай адказнасьцю, кікбаксёрам і каратыстам, кілбасьнікам і кастаправам. Ён працаваўвартаўніком і санітарам у вар’ятні, віначэрпіем, валянтэрам і вышыбалам. Але марыў толькі пра тое, як напіша аднойчы кнігу гісторый і зробіцца Аўтарам. Аркадзь быў пэўны, што ўсё перажытае ім вартае таго, каб быць апісаным у прыгожых і важкіх словах. Яму здавалася, што вось яно,
блізкае і бліскучае: ён проста апіша сваё нядоўгае, насычанае падзеямі жыцьцё — і колішні Пісарчук ператворыцца ў Пісьменьніка.
I аднойчы момант насьпеў. Аркадзь разьвёўся з жонкай, звольніўся з працы, купіў недарагі ноўтбук, зьняў пакой у старой бабкі, што жыла ў прыватным сэктары недзе каля Вагоннага заводу — і пачаў апісваць сваё жыцьцё.
Гэта мелася быць кніга з трыццаці гісторый. I кожная гісторыя мелася быць успамінам пра нейкі пэрыяд кароткай Аркадзевай кар’еры. Аркадзь плянаваў напісаць пра тое, як ён працаваў кіроўцам, садоўнікам, кікбаксёрам, статыстам, студэнтам, салдатам, санітарам і гэтак далей, і да т. п., эт цэтэра, цымус, цырк на дроце і цытаты. Аркадзь працаваў штодня, з ранку да вечара — і часам яму здавалася, што кніга будзе найвялікшай сярод напісаных майстрамі гісторый, а часам — што кнігу нельга нікому паказваць, настолькі яна слабая, убогая і нецікавая.
Ён раздвоіўся. 3 раніцы ён быў Пісьменьнік, горды за сваю працу, а ўвечары — Пісарчук, які паныла перачытваў напісанае і разважаў толькі пра тое, выдаліць яму распухлы файл з кнігай або захаваць на ўсялякі, каб яшчэ раз перачытаць перад сьмерцю. Зь цягам часу Аркадзю стала ясна: яму патрэбны хтосьці, хто зірне на ягоную працу ўважлівымі староньнімі вачыма і падтрымае — або не падтрымае ягоных памкненьняў. Хтосьці, хто вырашыць ягоны лёс.
Такі чалавек знайшоўся. Гэта была жанчына, якая кахала Аркадзя ўжо даўно, а ён не зьвяртаў на яе ўвагі. Яна прачытала ягоную кнігу і вырашыла, што трэба падтрымаць апантанага пісаньнем мужчыну, які паміраў ад самоты. He, кніга ёй не сказаць каб спадабалася — але яна пахваліла Аркадзя. Пішы! — сказала яна. Табе трэба пісаць, у цябе файна выходзіць. I Аркадзь скончыў кнігу. Трэба было знайсьці выдавецтва — і зрабіць апошні крок да мэты.
У прызначаны дзень ён прыйшоўу офіс самага вядомага выдаўца ў горадзе. У спартовай торбе Аркадзя ляжаў рука-
піс ягонай кнігі гісторый. У торбе ляжала ўсё ягонае жыцьцё — а торба ўсё роўна выглядала пустой, поўнай паветра, не занятай нічым прасторы і парожніх кішэняў.
Ён не пабачыў выдаўца, той быў у ад’езьдзе. Аркадзя сустрэла нейкая непрыветная рэдактарка. Яна ўзяла рукапіс і сказала, што чарга вялікая. Трэба пачакаць некалькі месяцаў. Аркадзь кіўнуў і выйшаў з пустой торбай на плячы.
Грошы канчаліся. Некалькі месяцаў цягнуліся так доўга, што Аркадзю здавалася, мінула некалькі гадоў. Ён патраціў усе грошы, якія ўяго заставаліся, і жыўудоўг. Вечарамі ён перачытваў сваю кнігу — і ўвесь час знаходзіў месцы, якія можна было паправіць. Неўзабаве яму ўжо здавалася, што ўсю кнігу варта перапісаць. I ён узяўся перапісваць — ды толькі перапісаўшы, ён перачытаў тое, што атрымалася, і падумаў, што і гэты варыянт можна было б зрабіць лепшым. Адкуль яму было ведаць, беднаму Аркадзю, што не існуе дасканалых тэкстаў, што кожны тэкст можна перапісваць да бясконцасьці — і што адной з найважнейшых якасьцяў аўтара ёсьць уменьне паставіць кропку і працаваць над новай кнігай.
Дзень, калі выдавецтва абяцала даць яму адказ, набліжаўся. Аркадзь кінуў перапісваць кнігу. Ён ня мог больш ні есьці, ні спаць, ні бачыць тую, якая падтрымала яго — гэтая жанчына раздражняла Аркадзя. I вось дзень надышоў. Аркадзь прыехаў у выдавецтва; сакратарка сказала, што выдавец хоча пагаварыць зь ім сам-насам.
«Я прачытаў ваш рукапіс, — сказаў выдавец. — Я бачу, што вы любіце пісаць. Я адчуваю, што гэта для вас — найважнейшы занятак у сьвеце».
«О так, пане выдавец, — сказаў Аркадзь. — Я зьмяніў шмат заняткаў за сваё кароткае жыцьцё, але ніводзін зь іх не прыносіў мне такой асалоды».
Выдавец падышоўда акна і задумаўся.
«Бачыце вунь той шматпавярховік? — сказаў выдавец. — Там, далёка ад нас, і ўсё ж так блізка? На апошнім паверсе ёсьць кавярня пад назваю “Так”?»
«Бачу, — прамовіў Аркадзь. — Я добра бачу гэты дом, яго немагчыма не пабачыць, бо ён самы высокі ў горадзе».
«Бывалі там?» — задумліва спытаў выдавец, адвярнуўшыся ад Аркадзя.
«Не, пане выдавец, — сказаў Аркадзь. — Ніколі. Я ведаю, што там дорага. Я ведаю, што людзі, якія п’юць там каву, глядзелі б на мяне як на чужака».
«У гэтай кавярні мы падпісваем дамовы з аўтарамі, — сказаў выдавец. — Такая ў нас традыцыя. Вы маеце рацыю, там дорага і часьцей за ўсё там сустракаюцца людзі, якія ведаюць адно аднаго. Але часам там можна пабачыць і зусім новыя твары. Усё некалі бывае ўпершыню».
«Гэта праўда, — сказаў Аркадзь. — У пэўным сэнсе мая кніга якраз пра гэта».
«Як я ўжо сказаў, я пачытаў ваш рукапіс, — цяпер выдавец глядзеў Аркадзю проста ў твар. — Вы любіце словы. Вы аддаяцеся ім напоўніцу. Вы гатовыя вучыцца і ўмееце складваць словы так, што яны выглядаюць як салдаты ў шыхце. Але я не магу запрасіць вас у кавярню на апошнім паверсе таго шматпавярховіка. А кавярні пад назваю “He” ў горадзе не існуе. Адкрыйце такую, гэта добрая ідэя. I гэта адзінае супрацоўніцтва, якое я магу вам прапанаваць».
«Значыць, вам не спадабалася мая кніга?» — спытаў Аркадзь, адчуваючы ў горле вялікі і горкі камяк.
«У вашай кнізе шмат праўдзівых гісторый, — сказаў выдавец. — Але ў ёй няма таго, для чаго людзі дагэтуль не знайшлі дакладнага азначэньня. Можна называць гэта талентам, можна — агнём, можна — болем, можна — зьнічкаю... А можна — вар’яцтвам. Вы працавалі ў вар’ятні санітарам?»
«Так», — сказаў Аркадзь.
«Ведаеце, чым вы займаліся? Вы дапамагалі вялікім кнігам застацца ў галовах тых, хто іх прыдумаў. Вы гасілі чужы агонь і ўтаймоўвалі боль, які мог бы зрабіцца словамі. Але я не вінавачу вас. Вы былі нармальным чалавекам
і сумленна працавалі дзеля грамадзтва і дабрабыту. Вы думалі, што шукалі сябе, а насамрэч даўно знайшлі. Навошта вам было пісаць сваю кнігу? Чаго вам не хапала?»
«Я думаў, што гэта ад Бога...» — сказаў Аркадзь.
«Ад Бога нам даецца воля да жыцьця і інстынкт самазахаваньня, — строга сказаў выдавец. — А пісаць кнігі — гэта не ад Бога, гэта сьвядомы выбар. Пісаць — гэта ня вашае, дарагі Аркадзю... Чаму б вам зноў не заняцца боксам, садоўніцтвам, транспартнымі паслугамі? Чаму б зноў не пачаць сумленна працаваць — і перастаць цешыць сябе марамі пра тое, што вам ня дадзена Міласэрным Богам? Бо гэта насамрэч Божая міласьць — ня даць вам пакутаў аўтара, зьберагчы ваша здароўе і вашу душу? Бог ратуе вас ад беднасьці, хваробаў і самоты, даючы ў рукі ўсё, апрача пісьма...»
«Значыць, вы ня выдасьце маю кнігу?» — спытаў Аркадзь і сьціснуў кулакі.
«Чаму ж, магу, — сказаў выдавец. — За вашыя грошы. Мы можам зараз жа скласьці калькуляцыю. Вы як хочаце: у цьвёрдай вокладцы, з ілюстрацыямі — або ў мяккай і без выкрутасаў? Наша выдавецтва гарантуе вам выдаць ваш опус у тэрмін згодна з дамовай — адразу ж, як толькі вы пераведзяце на наш рахунак неабходную суму».
«Я пашукаю іншага выдаўца», — сказаў Аркадзь.
«Паверце, — усьміхнуўся выдавец. — Кожны мой калега скажа вам тое самае. Магчыма, больш абцякальна і болып лісьліва, але вам адмовяць паўсюль, куды б вы ні прыйшлі».
Аркадзь разьвярнуўся і пайшоўда дзьвярэй. Ён нават не забраў рукапіс. Ён ужо хацеў бразнуць дзьвярыма, не разьвітаўшыся, але яго спыніў голас выдаўца:
«Паслухайце... Я так разумею, вам цяжка жывецца з таго часу, як вы заняліся сваёй кнігай. Зараз вы выйдзеце з офісу і будзеце пакутліва думаць, што рабіць. Скончыць жыцьцё самагубствам або даць абвестку пра пошук
працы. Бацыла пісьма ўжо жыве ў вас унутры, вы ўжо ня знойдзеце спакою, што б ні вырашылі цяпер. У мяне да вас прапанова... Вы чалавек, які валодае шмат якімі навыкамі — а да таго ж яшчэ і досыць культурны. Вы любіце літаратуру, вы начытаны і ветлівы, а яшчэ сумленны і цалкам прадстаўнічага выгляду. Мне патрэбны слуга... Нядаўна я пабудаваў дом у прэстыжным раёне, вялікі дом з садам і тэрасай на даху. У мяне ўжо ёсьць служка, маладая дзяўчына. Але патрэбны чалавек, які зможа за добрую плату працаваць у мяне садоўнікам, вартаўніком і кіроўцам. I я бачу, што лепшага слугу за вас мне не знайсьці. Пагаджайцеся. У вольны час мы з вамі будзем абмяркоўваць прыгожае пісьменства. У вас будуць грошы і прыстойнае жытло, а да таго ж магчымасьць жыць побач зь літаратурай і кнігамі».
КНІГІ ОНЛАЙН
